Дьоллоох эрэ куурусса бөтүүктээх

Бөлөххө киир:

«Сымыыт дуу, куурусса дуу — бу орто дойдуга хайата урут баар буолбутай?» диэн үйэлээх мөккүөр муҥурун булларбат. Оттон мин Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатын производствоҕа салайааччыта Сардаана Скрябинаҕа: «Куурусса тоҕо бөтүүгэ суох сайыны (сылы) быһа сымыыттыырый?» — диэн моһуок соҕус ыйытыылаах тиийдим.

Василий НИКИФОРОВ, https://edersaas.ru/

— Элбэх киһи маннык ыйытар, — дии көрүстэ Сардаана Самсоновна. — Хоруйдуох иннинэ сымыыттыыр куурусса этин-хаанын тутулун тус уратыларын көрүөххэ. Куурусса бөтүүгэ суох даҕаны айылҕаттан бэйэтэ сымыыттыан сөп. Ол эрээри, оннук сымыыт уратылаах (уратыта уоһаҕар баар ойуутугар эбит: буоһуур сымыыкка маҥан төгүрүк тиэрбэһэ киэҥ, чуолкай буоларын С.Скрябина икки сымыыты алдьатан баран тэҥнээн көрдөрдө. — В.Н.) буолар. Сымыыт амтана, састааба онтон уларыйбат. Ууһуурга анамматах буолан, аһылыкка эрэ туттуллар.

Куурусса этин-хаанын оҥоһуута хайдаҕый? Куурусса буоһаммыт сымыыты биэрэригэр бөтүүк улахан өҥөлөөх. Буоһаммыт эрэ сымыыттан чоппууска тахсар. Сымыыттыырга анаммыт куурусса этэ-хаана айылҕаттан «яйцекладтаах», бөтүүгэ даҕаны суох сымыыттыыр кыахтаах.

— Оччоҕуна атын көтөрдөргө, куска-хааска, эмиэ оннук дуо?

— Оннук. Сымыыт үөскээһинин маннык сааһылыахха сөп: маҥнай уоһах үөскүүр, онтон уоһах чараас сарыынан бүрүллэр, ол кэнниттэн хахтанар. Ханнык баҕарар сымыыт амтанынан да, иҥэмтиэтинэн да биир буолар. Уоһах дьүһүнэ куурусса сылдьар эйгэтиттэн, төһөнү аһыырыттан уонна аһылыгын састаабыттан тутулуктаах.

— Өскөтүн куурусса бөтүүгэ суох сымыыттыыр буоллаҕына, «айах адаҕатын» иитэ сатыыр туох туһалааҕый?

— Көтөрү иитиинэн дьарыктаныан баҕалаах дьон бөтүүк бэйэтэ ураты оруоллааҕын учуоттуох кэриҥнээхтэр. Эн ыйытарыҥ курдук, куурусса бөтүүгэ суох даҕаны сымыыттыыр буоллаҕына, бөтүүк туохха нааданый диир дьон баар буолааччы. Онно мин хоруйум маннык: күрээтинньиккэ бөтүүк баара кэккэ үтүө өрүттэрдээх. Бөтүүк баар буоллаҕына, кууруссалар чуумпутук, холкутук сылдьаллар, бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуспаттар, туттуналлар. Бөтүүк суоҕар төттөрүтүн бэйэ-бэйэлэрин тырыта тыытыһаллар, өлүөхтэригэр диэри охсуһуохтарын сөп. Күрээтинньигэр табыллыбыт бөтүүк баһылык буолар.

— Сардаана Самсоновна, эһиги фабрикаҕыт саас-сайын ахсын нэһилиэнньэҕэ куурусса атыылыыр. Олор сайыны быһа сымыыттыыллар. Бөтүүгэ суох. Сорох кууруссалар сымыыт баттаабыта буола сытааччылар. Өскөтүн бөтүүктээхтэрэ эбитэ буоллар, сымыыт баттаан чоппууска таһаарыахтар этэ дуо?

— Ити биһиги атыылыыр кууруссаларбыт кытархайдыҥы бороҥ дьүһүннээхтэр, сымыыттыырга эрэ анаммыт көтөрдөр. Сааһыралларын саҕана инстинкт быһыытынан сымыыт баттаабыта буолаллар гынан баран, тулуйбакка, 5-6 хоноот ойон тураллар. Бөтүүк тэбистэҕинэ, сымыыттаан баран, 21 хонугу быһа баттаан сыттахтарына, чоппуускаланыахтарын сөп. Ол эрээри, төрүөхтэрэ гермафродит буолуо. Эбэтэр киһиэхэ сыһыаран эттэххэ, кыыс-уол, дьахтар-эр киһи икки ардынан. Аҕыйахтык сымыыттыыллар. Даачаҕар уонча кууруссалаах буоллаххына, сөп гынар буоллаҕа.

— Дьэ эрэ, ол аата хайдаҕый? Көннөрү киһи өйдөөн көрбөтө, билбэтэ элбэх быһыылаах…

— Биһиги фабрикабыт 18 сылы быһа «родонит» диэн Свердловскайтан атыылаһыллыбыт боруоданы иитэн кэллэ. Онтубут кэлин «уруурҕаһан», оҥорон таһаарыыта олус түспүтүн иһин быйыл саас Англияттан «хай-лайн» кросс (боруода) буоһаммыт 90 тыһ. сымыытын атыылаһан аҕалбыппыт. Балартан 22 тыһ. куурусса уонна 3200 бөтүүк тахсыбыта (чуолкайын эттэххэ, фабрика төрүүр 2 сыаҕар билигин 22317 куурусса уонна 3205 бөтүүк тураллар). Уоннааҕыта — тахсыбата итиэннэ сыысхаллаах. Сымыыттан тахсааттарын бөтүүккэ уонна кууруссаҕа араарабыт. Суортуубут. Бөтүүк дабыдала тэбис-тэҥ куорсуннаах буолар, оттон куурусса киэнэ үрүт-үрдүгэр сытар. Ол үрдүнэн сыысхал тахсар. Холобур, Японияҕа чоппууска тыһытын-атыырын ууһуур уорганыгар анал тэрили уган быһаараллар. Биһиги эмиэ боруобалыы сылдьыбыппыт эрээри, олус оһоллуур буолан тохтоппуппут. Ол түмүгэр сымыыты да, төрүөҕү да ылымыахха сөп.

— Куорсунуттан ураты киһи араарар албастаах дуо?

— Манна сорох дьон кэлэн, сымыытынан ылалларыгар тыһытын-атыырын арааран биэриҥ диэн көрдөһөөччүлэр. Оннук хайдах даҕаны кыаллыбат. Сымыыты таһыттан араарбаккын. Эппитим курдук, алдьатан баран уоһаҕынан эрэ араарыахха син. Атыыласпыт сымыыттарбытын 21 күн инкубаторга сытыарабыт. Биир массыынаҕа 16800 уст. сымыыт киирэр. Сымыыттан тахсыбыттарын кэннэ араарабыт. Сыыстарбыт буоллаххына, 1-1,5 ыйынан биллэр. Ону төлөһүтэр сыахха ыытаҕын, 3-4 ыйдарыгар эккэ бараллар. Холобур, Англия «хай-лайн» боруодатыттан 6 тыһ. чоппуускаҕа сыысхаллаахпыт, ону эккэ ыыттыбыт.

Мантан барыта эккэ барбат. Сороҕун, 10-ча бырыһыанын кэриҥин, сыысхал тахсыбыта биллээтин кытта бурдукка ыытабыт. Ол аата көтөргө битэмииннээх эбии аһылык компоненыгар туттуллар. Оннук технология баар. Эн ыйытыыгар хоруйдаан эттэхпинэ, бөтүүгүн эбэтэр кууруссатын өҥүнэн быһаарыахха сөп. Төрөтөр (родительскай) көтөргө бөтүүгэ кытархайдыҥы бороҥ, оттон кууруссата маҥан өҥнөөх буолаллар.

— Оччоҕуна сымыыттан тахсааттарын өҥнөрүнэн тута быһаарыахха сөп буоллаҕа?

— Оннук гынан баран, куорсунунан быһаарар эрэбил. Холобур, маҥан дьүһүннээх чоппуускаларга 52 бырыһыана бөтүүк, 48 бырыһыана куурусса буолуон сөп. Бу маҥан атыырдар — гермафродиттар, тута төлөһүтүүгэ эбэтэр бурдукка бараллар. Маҥан тыһылар «төрөппүт» буолаллар. Оттон бороҥ дьүһүннээхтэргэ атыыра-тыһыта эмиэ 52х48 буолар. Ити бороҥ атыырдар — дьиҥнээх бөтүүктэр. Тыһылара «промышленнай» дэнэллэр, сымыыттыыр кууруссалар. Балар 4 ыйдарыттан бородууксуйа биэрэллэр, 1,5 саастарыгар диэри сымыыттатан баран, дьоҥҥо атыылыыбыт. Үчүгэй көрүүгэ-истиигэ түбэстэхтэринэ, 5 саастарыгар диэри сымыыттыахтарын сөп, 3 саастарыгар диэри тохтообокко сымыыттыыр кыахтаахтар.

— Оттон бөтүүк төһө уһуннук «үлэлиэн» сөбүй? Хас сааһыгар диэри тутаҕыт?

— Хомойуох иһин, бөтүүк да, куурусса да «кылгас үйэлээхтэр». Ол иһин «түргэнник ситэр салааҕа» киирэр буоллахтара. Оҥорон таһаарыылара намтаатар эрэ эккэ ыытабыт. Күн аайы сымыыттаабат куурусса эбэтэр кууруссаны буоһаппат бөтүүк «айах адаҕата» эрэ буолар. Бөтүүгү эмиэ куурусса курдук 3,7-4 ыйыттан сыахха көһөрөн, 1,5 сааһыгар диэри «үлэлэтэбит». Мөлтөөтөҕүнэ, идэһэҕэ барар.

— Эрэйдээҕи. Атын дьылҕа күүппэт муҥа буоллаҕа дуу?..

— Иккис суол баар: бөтүүккэ наадыйар дьоҥҥо атыылыыбыт. Эмиэ куурусса курдук 5 сааһыгар диэри олох салгынынан дуоһуйа тыыныан сөп.

— Сыаната төһө буоларый?

— Куурусса 280 солк. сыаналаах буоллаҕына, бөтүүгү 3,5 мөһөөххө атыылыыбыт. Манна даҕатан эттэхпинэ, дьон буоһатыллыбыт сымыытынан атыылаһаллар. Чуолаан, хотугу улуустар ылаллар. Буоһатыллыбыт сымыыт 1 устууката 60 солкуобайга атыыланар. Түмүкпэр, өссө биири тоһоҕолоон этиэхпин баҕарабын: биһиги үүнэр сылга олоччу «хай-лайҥҥа» көһүөхпүт. Бу олус үрдүк бородууксуйалаах боруода. Россия үрдүнэн 5 эрэ региоҥҥа баар.

Сардаана Самсоновналыын сэһэргэһэн, бөтүүк туһунан элбэҕи биллим. «Төрөппүт» буолуохтаах бөтүүгү 4 ыйыттан кууруссаларга киллэрэллэр. Ол аата ити кэмтэн кууруссаны «тэпсэр». Бөтүүктэри икки хонук иннинэ көһөрөллөр эбит. Ити кэм устатыгар кууруссата суох бэйэлэрин икки ардыларыгар быһаарсаллар. Биир килиэккэҕэ 4 бөтүүккэ 12-лии кууруссанан суоттаан киллэрэллэр. Күүстээх, кыайбыт бөтүүк үчүгэй кууруссалары ылар. Ити гынан баран, ахсаанын тэҥҥэ үллэстэллэр эбит. Өскөтүн кууруссата атын бөтүүктүүн «сылдьыстаҕына», кырбаан өлөрөн кэбиһиэн сөп. Көтөрү иитээччи мөлтөх, кырбаммыт эбэтэр буоһаппат, «үлэлээбэт» бөтүүгү тута быһааран, эккэ ыытыахтаах уонна атын бөтүүгү уган биэриэхтээх. Икки нэдиэлэнэн дьиэ кэргэн тэриллэр. Бөтүүгэ суох үөр ыһыллаҕас буолар. Син биир дьон майгылаах барахсаттар эбит. Ол гынан баран, бөтүүк кэбин кэппэтэх ордук ээ. Хаһан моонньугун быһа охсуохтарын билэн…

Үрүҥ хахтаах сымыыт — атын боруода, Белореченскай кууруссатын сымыыта.

Эгэлгэ дьэрэкээн өҥнөөх бөтүүк — саха «булкуйбут» боруодата буолуо…

Сардаана Скрябина көтөрү иитии бэтэрээнэ Валентина Борисовна Боровенскаялыын

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0