Владимир Путин Анал этиитигэр Конституцияҕа уларытыылары киллэрэргэ публичнай былаас кэлим ситимин бириинсиптэрин бигэргэтиэххэ, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай уорганнар икки ардыларыгар көдьүүстээхтик бииргэ үлэлээһини тэрийиэххэ, онуоха олохтоох бэйэни салайыныы боломуочуйалара уонна баар кыахтара кэҥэтиллиэх, бөҕөргөтүллүөх тустаахтар диэбитэ.
edersaas.ru
Онон Ил Түмэн олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местниковы кытары биһиги бүгүҥҥү сэһэргэһиибит олохтоох бэйэни салайыныы тиһигэр туһаайылынна.
— Василий Александрович, бэрэсидьиэн Анал этиитигэр олохтоох салайыныы уорганнарын бөҕөргөтөргө сорудахтаата.
– Хайа баҕарар киһи былаас үлэтин аан бастаан бэйэтин нэһилиэгин, улууһун баһылыктарын, дьокутааттарын үлэлэринэн сыаналыыр, араас кыһалҕатын быһаартараары, олохтоох дьаһалтаҕа кэлэр. Ити биирэ. Иккиһинэн, дьаһалта баһылыга да, дьокутааттар да кини быыбарга бэйэтэ талбыт дьонноро буолаллар. Онон, олохтоох салайыныы уорганнара судаарыстыба норуокка саамай чугас уонна быһаччы дьайыылаах алын сүһүөҕэ буолаллар. Инньэ гынан, миэстэҕэ олохтоох салайыныы уорганын үлэтиттэн-хамнаһыттан дойду олоҕун-дьаһаҕын туруга, инники сайдыыта итиэннэ норуот былааска сыһыана тутулуктаах. Дьэ ити иһин Владимир Путин судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаастар биир сомоҕо буолууларын ситиһэр, олохтоох салайыныы уорганнарын бөҕөргөтөр соругу туруорда.
Олохтоох салайыныы тиһигэр бастаан киириигэ сири-уоту тыырыы, кыраныыссалары быһаарыы боппуруоһа турбутугар, нэһилиэктэр бэйэлэринэн хаалларыллан, туспа мунипипальнай тэриллии буолбуттара. Аны улуус да, нэһилиэк да таһымнаах муниципальнай тэриллиилэргэ дьаһалта баһылыктарын талыы нэһилиэнньэ куоластааһынан ыытыллыбыта итиэннэ кинилэр үлэлииллэригэр-хамсыылларыгар тирэх буолар кыахтар бэриллибиттэрэ. Өскөтүн урут өрөспүүбүлүкэ таһымнаах биэдэмистибэлэр, министиэристибэлэр ааннара улуустар баһылыктарыгар эрэ аһаҕас буоллахтарына, олохтоох салайыныыга киириэхтэн, нэһилиэктэр баһылыктара эмиэ итинник боломуочуйаламмыттара. Ити нэһилиэктэр сайдыыларыгар улахан тирэх буолбута, буолар даҕаны. Олохтоох бэйэни салайыныы диэн норуот былааһа буоларын бу сыллар усталарыгар дьон-сэргэ үчүгэйдик өйдөөтө. Онон, ханна нэһилиэнньэ бэйэтэ түмсэн (ону баһылык көҕүлээн), кыттыһан, сүбэлэһэн дохуот киллэринэр суоллары тобулан, үлэни-хамнаһы тэринэргэ үлэлиир сирдэригэр олох-дьаһах сэргэх. Бу – бэйэни салайыныы сүрүн бириинсибэ.
2014 с. 131 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа уларытыы оҥоһуллан, олохтоох салайыныы боломуочуйаларын тыырыыга саҥа сүүрээн киирбитэ. Онно дьүөрэлэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ тустаах сокуонугар кэккэ уларытыылар киллэриллибиттэрэ. Ол түмүгэр, Арассыыйаттан бэриллэр боломуочуйаларга бэйэбит сокуоммут биэрэр боломуочуйалара эбиллэн, олохтоох дьаһалталар баһылыктарын боломуочуйалара кэҥэтиллибитэ, чопчуламмыта. Ол төһө көдьүүстээҕин биитэр көдьүүһэ суоҕун үөрэтэн баран, 2015 сылга нэһилиэктэр бэйэлэрин этиилэрин киллэриэхтээх этилэр эрээри, улахан этии оҥоһуллубатаҕа. Ааспыт 2019 сыллаахха биһиги улуустарынан сылдьан, көрсүһүүлэри уонна “төгүрүк остуоллары” тэрийэн, боломуочуйалар төһө табыгастаахтарын, туох кыалларын-кыаллыбатын итиэннэ дьокутааттар үлэлэригэр-хамнастарыгар туох ыарахаттары көрсөллөрүн туһунан кэпсэттибит. Итиэннэ нэһилиэктэр боломуочуйаларыттан аҕыс боломуочуйаны улуустар таһымнарынан биэрэргэ сүбэлэстибит.
Олох тэтимэ түргэн. Сокуоннар араастаан уларыйа-тэлэрийэ тураллар, сүрүн суолдьут оҥостор 131 №-дээх федеральнай сокуоммутугар 2003 сылтан ыла 130-тан тахса уларытыы киирдэ, олох хаамыытын бэрээдэгинэн өссө даҕаны уларытыллыа турдаҕа. Онно олук уурсан, дьокутааттар эппиэтинэстэрэ үрдээн иһэр. Кинилэр норуоту былаас уорганнарын кытары ситимнээччи, олохтоох бүддьүөтү тыырааччы, сокуоннарга тахсар уларыйыылары быһаарааччы буоллулар. Ити эрээри кистэл буолбатах, нэһилиэк биитэр улуус баһылыга дьокутааттарын кытары тыл-тылга киирсибэт буолуута биирдиилээн да буоллар тахсыталыыр. Аны бэйэтэ мөлтөҕүн, кыайбатын билиммэт эбэтэр нэһилиэгэр төрүт көстүбэт баһылык дьокутааттарын тылын-өһүн истибэтэ, кинилэри улахаҥҥа уурбата эмиэ баар. Муниципальнай былаас уоргана олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганын кытары биир хамаанда буолан үлэлээтэҕинэ эрэ үлэ-хамнас түмүгэ тахсыылаах буоларын өйдөөччүтэ өйдүүр.
– Сорохтор боломуочуйа үбүлэниитэ кыратыттан иҥнэллэр.
— Ити оруннаах соҕус буолуо. Мин 2012 с. диэри Өймөкөөн улууһун баһылыгынан үлэлээбитим, оччолорго боломуочуйа чахчы элбэҕэ эрээри, бэрт ахсааннааҕа үбүлэнэрэ, «Тупсаран оҥоруу», «Норуот көҕүлээһинэ» уо.д.а. курдук бырагыраамалар суохтара. Оттон билигин атын хартыына – араас бырагыраамаларынан, бырайыактарынан үп-харчы бөҕөтө көрүллэр. Бу кэлиҥҥи сылларга Саха сиригэр отуттан тахса бырагыраама үлэлээтэ! Дьэ олорго кыттан, бэйэлэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын бырагырааматын эбэтэр чопчу эбийиэги тутуу бырайыагын оҥорон, ону көмүскээбит муниципальнай тэриллиилэр үгүөрү үбү-харчыны тарданнар, хамсааһыны таһаардылар, нэһилиэктэрин ис-тас көстүүтүн тупсардылар, дьоннорун-сэргэлэрин үлэ тула түмтүлэр. Билигин сүрүн үбүлээһин национальнай бырайыактарынан ыытыллара быһаарылынна, биһиги өрөспүүбүлүкэбит уон үс национальнай бырайыакка кыттар буолла.
— Арассыыйа Конституциятыгар кэккэ уларытыылар киллэриллээри тураллар дии.
— Ону таһынан, бүттүүн референдум ыытыллыахтаах. Дьэ маны барытын нэһилиэнньэҕэ кэмигэр уонна таба быһаарыы биһиги биир сүрүн сорукпут буолар. Билигин урукку буолбатах, сибээс күүскэ сайынна, улуустарга оптоволокно ситимэ тардыллан, түргэн тэтимнээх интэриниэт киллэриллэр, дьиэни-уоту тутуу, суолу-ииһи оҥоруу үлэтэ күүһүрдэ. Ити курдук аныгы сайдыы, саҥа технология бары эйгэнэн балысханнык киирэр. Онтон туора турбакка, бэйэбит уратыбытыгар сөп түбэһиннэрэн, үбүлээһинин ырычааҕын быһаарсан, үбү-харчыны тардан, миэстэҕэ үлэни-хамнаһы тэрийсэн иһиэхтээхпит. Ити быыһыгар өйдөммөт түгэннэр элбэх буолуохтара, ону бэйэ-бэйэҕэ өйдөтүһэр ирдэниэҕэ. Онон элбэх үлэ күүтэр.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru