Кулун тутар 18 күнүгэр Саха сирин норуодунай бэйиэтэ Иван Гоголев олоҕун аргыһа Мария Черткова күн сириттэн барда.
Үлэ уонна Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, биллиилээх учуонай-селекционер, ирбэт тоҥҥо бастакы саады үүннэрбит, бырабыыталыстыба үгүс наҕараадатынан бэлиэтэммит Мария Алексеевна уһун, дьоллоох, сырдык олоҕу олорон ааста. Кини олус үтүө санаалаах, куһаҕаны ыраламмат киһи этэ. Куруук дьоҥҥо көмөлөһөр эрэ баҕалаах сылдьара.
Оҕо эрдэҕиттэн кини хомолтону, ыарыыны, кыһарҕаны билэн улаатан, чугас дьонун, төрөөбүт дойдутун олоҕун чэпчэтэргэ дьулуһара.
Кини сиргэ-буорга олус чугас киһитин курдук, тыыннаах эйгэ курдук кыһамньылаахтык уонна сылаас тапталынан сыһыаннаһара. Маныаха Москва куоракка Тимирязев аатынан Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар ылбыт билиитин туһаммыта. Онон кини сымнаҕас илиитинэн тыйыс хоту дойду сирэ сад буолан чэлгийбитэ, эмтээх үүнээйилэринэн киэргэммитэ. Маныаха Мария Алексеевна олоҕун устата дьулуспута.
Кини олус эрдэ ийэтэ суох хаалан, бииргэ төрөөбүт бырааттарыгар Захарга уонна Петрга ийэлэрин солбуйбута. Төрөппүт аҕата Алексей Захарович Чертков – сыылкаҕа кэлбит декабристартан, сырдатааччылартан, кырдьыгы көрдөөччүлэртэн төрүттээх буолан олус үтүө санаалаах киһи этэ. 20-с сыллардааҕы дьадаҥы кэмнэргэ дьон хоргуйан, ыран-дьүдэйэн өлөр кэмнэригэр кини Халыма туундаратын устун сылдьан, дьоҥҥо ас-үөл тиэрдэрэ. Киниэхэ олохтоох дьон, үтүө санаалаах табаһыт-чукчалар, эбээннэр көмөлөспүттэрэ. Онон уопсай күүһүнэн уонна Алексей Захарович дьону түмэр дьоҕурунан, дьону өлөр өлүүттэн быыһаабыттара.
Кэргэнин, Мария Алексеевна ийэтин, олус таптыыра, өлбүтүгэр олус аһыйбыта.
Оҕолорун иитэр-аһатар, атахтарыгар туруорар туһугар икки хараҥаны ыпсаран күннэри-түүннэри үлэлээбитэ.
Онон Марийка бырааттарын уонна дьиэтин-уотун көрүүнү-истиини бэйэтигэр ылыммыта. Хата, аҕалара кинилэргэ атын ийэни аҕалан абыраабыта. Биэс оҕолоох Евдокия Николаевна Котельникова хара ааныттан кини оҕолоругар олус үчүгэйдик сыһыаннаспыта. Олус үтүө санаалаах, кыһамньылаах этэ. Онон кинилэр бииргэ олорон, өссө биир кыысчааны – Альбинаны төрөппүттэрэ. Онон уопсайа тоҕус оҕо буолбута. Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта доҕордоһон, көмөлөсүһэн улааппыттара.
Оччотооҕу кэмҥэ олох олус ыарахана. Оҕолору аһатыахха, таҥыннарыахха, үөрэттэриэххэ наада этэ. Евдокия Николаевна кими да атарахсыппакка, барыларын тэҥҥэ таптыыра. Хаһаайка да быһыытынан үтүө санаалааҕа. Олус элбэх остуоруйалары, номохтору, былыргы ырыалары билэрэ. Фольклору хомуйа Ленинградтан кэлэ сылдьыбыт биир эспэдииссийэ, дьолго, маны барытын суруйан ылбыта уонна ол кэнниттэн киниэхэ Пушкин дьиэтиттэн махтал суругу ыыппыта.
Мария Алексеевна, оччолорго Марийка, төһө да олох-дьаһах ыараханын иһин, үөрэниэн олус баҕарара.
Киниэхэ аҕата көмөлөспүтэ. Кини ханна сылдьыбыт сириттэн оҕолоругар кинигэ аҕалара, үөрэхтээх дьон буолуохтарын баҕарара. Бэйэтэ ааҕарын таптыыра, төһө да маннык кыах аҕыйахта тосхойдор. Кинилэр оччотооҕуга хас да көлүөнэ дьоҥҥо бойобуой, дьоруойдуу тыыны иҥэрэр В.Каверин “Два капитана”, Н.Островскай “Как закалялась сталь” уонна атын суруйааччылар кинигэлэрин астына-дуоһуйа ааҕаллара.
Сэрии саҕаламмытыгар Марийка 6-с кылааһы бүтэрбитэ. Дьоҕус килиэп сыыһынан, тоҥ хортуоппуйунан, бурдугунан, саахар дуомунан үссэнэн олорбуттара. Ол эрээри кинилэр, сэрии оҕолоро, фронт балаһатыгар олорор оҕолорго өссө ыараханын өйдүүллэрэ. Онон тугу кыайалларынан көмөлөһө сатыыллара.
Оскуола нэһилиэнньэҕэ анаан биэчэрдэри тэрийэрэ. Оҕолор саллааттарга наскы, саал былаат баайаллара уонна фроҥҥа ыыталлара. Оттон уһун өрөбүллэр кэмнэригэр дьиэлэригэр кэлэллэрэ.
Аҕата Колымская бөһүөлэккэ көһөн кэлэн, эбэҥки тылыттан Саҥа олох диэн ааттаах “Турваургин” холкуоска үлэлээбитэ. Оччолорго улахан хаһаайыстыбаны Николай Иванович Таврат салайара. Кини оҕолору мунньан, хаһаайыстыбаҕа көмөлөһөллөрүгэр көрдөспүтэ. Сайыҥҥы кэмҥэ от охсоллоро, отоннууллара, балыктыыллара.
Күһүн балык элбэҕэ. Кыргыттар дьуухаланы оҥороллоро, хатараллара уонна тууһууллара.
Күһүн саҕаланыытыгар олус ыарахан этэ: тымныы ууттан илиилэрэ атахтара бөҕүөрэрэ. Ол эрээри сорудаҕы толоруохтаахтара. Үгүһү көрбүт сэрии кэмин оҕолоро бары ыарахаттары эрдээхтик тулуйаллара.
Бородууксуйаларын барытын хомуйан, кииҥҥэ батара илдьэллэрэ. Онтон киирбит үбү фроҥҥа ыыталлара. “Барыта фронт туһугар, барыта –Кыайыы туһугар” – балары обургу оҕолор үчүгэйдик билэллэрэ уонна Кыайыы күнэ буоларын кэтэһэн, төһө кыайалларынан үлэлииллэрэ. Халыма олохтоохторуттан хомуллубут үбүнэн тааҥкалар, буускалар, снарядтар тутуллубуттара, оҥоһуллубутара – бу туһунан кинилэргэ хомсомуол мунньаҕар эппиттэрэ.
Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр оҕолор бары ас-үөл тиийбэтиттэн ыалдьаллара. Онуоха эбии олус санааргыыллара, долгуйаллара. Онуоха “хара суруктар” кэлитэлээн барбыттара. Хас биирдии ыал барыта кэриэтэ уолун, убайын эбэтэр кэргэнин сүтэрэрэ. Харах уута, хомолто хас биирдиилэрин таарыйбыта. Оҕо саастарын кинилэртэн сэрии былдьаабыта.
Ол эрээри Кыайыы күнэ – ыам ыйыни 9 күнэ тосхойбута, Устуоруйа Улуу күнэ, норуот бүттүүнүн Кыайыыта.
Бары таһырдьа сүүрэн тахсан, ыллаабыттара, куустуспуттара. Ити умнуллубат түгэҥҥэ бэйэлэрин биир дьиэ кэргэн курдук санаммыттара. Бары түмсэн үгүһү, бэл, сэриини кыайыахха да сөбүн ис сүрэхтэриттэн ылыммыттара. Марийка атыттары кытта бииргэ ыллаабыта-туойбута – саҥа олох саҕаламмыта.
Ийэ дойду сыыйа сүрэх бааһын оһоруммута. Ыараханнык да буоллар, атаҕар туран барбыта. Төһөлөөх оҕо ас-үөл, битэмиин тиийбэтиттэн өлбүтэ, төһөлөөх ыалдьыбыта буолуоҕай! Истэрэ үллэрэ, сыыҥка ыарыы сордуура. Чугас дьонун эрэйи-буруйу көрбүт сирэйдэрин көрөргө ыарахана бэрт этэ. Аҕата өрүү үлэ үөһүгэр сылдьыбыта. Онон Мария бырааттарын кытта тыыннаах хаалар туһугар оҕуруот аһын үүннэрэн барбыта. Сир дьоҥҥо көмөлөһөрүн оччолорго өйдөөбүтэ. Сири-буору таптыырга, кыһанарга. Оччоҕо Сир ийэ махтанан, уон оччонон үтүөнэн эргийэн кэлэрин сүрэҕинэн таайбыта.
Кини тымныыны тулуйар, ураты хара моонньоҕону уонна яблоняны үүннэрэр туһугар олус дьаныардаахтык үлэлээбитэ. Олордор буорун бэйэтэ хаһара, наадалаах уоҕурдуутун киллэрэрэ, уу кутара, хас биирдии үнүгэһи көрөрө, аһатара уонна олордубут үүнээйититтэн быһан ылан, дьиикэй көрүҥнэри култуурунай көрүҥнэри кытта холбуура. Биир эрэ суорду айаары хотугу тыйыс усулуобуйаҕа төһөлөөх уһун, чэпчэкитэ суох сыллары аһарбыта, аанньа утуйбатаҕа буолуой?! Кини бэйэтин эрэллээх көмөлөһөөччүтүн Люция Петровна Готовцеваны кытта хоту дойдуга олус наадалаах, тымныыны тулуйар, үрдүк битэмииннээх хара моонньоҕон 6 саҥа гибриднэй суордун таһаарбыта. Уонна хас саас аайы кэрэтик сибэккилиир, хоту дойду уһун кыһынын кэнниттэн хараҕы үөрдэр яблоня саадын үүннэрбитэ.
Билигин Черткова Мария Алексеевна саадыгар үүннэриллибит хара моонньоҕон уктара Саха сирин бүтүннүүтүгэр үүнэллэр. Бэйэтин үгүс ахсааннаах үлэтигэр учуонай-селекционер балары хайдах көрөр-истэр туһунан сүбэлээбитэ.
Бары аас-туор сыллары, ыарахаттары туораан, Мария Алексеевна сыралаах үлэтинэн, дьулуурунан сылааһынан угуттаан, олоҕу тэрийбитэ. Кинини доҕотторо, аймахтара, чугас дьоно мээнэҕэ Күнчээн диэн ааттаабатахтара чахчы.
Олоҥхо дойдутун хоһуйбут, улахан бэйиэт Иван Михайлович Гоголевка тапталлаах кэргэн, көмүскээччи, барытыгар бигэ тирэх, күбэй, истиҥ ийэ, саамай чугас уонна күндү киһинэн буолбута. Иан Михайлоич этэрэ: “Үс дьахтар мин олохпор улахан оруоллаахтар – эбэм, ийэм уонна Мария, Мария Алексеевна Черткова”.
Кини тапталын уонна кыһамньытын күүһүнэн суруйааччы литература бары жанрдарыгар – поэзияҕа, прозаҕа, драматургияҕа үтүө санаа, мындыр буолуу, ийэ айылҕа кэрэтиттэн сөҕөр-махтайар, хоту дойду, төрөөбүт кыраайга таптал туһунан араас айымньылары суруйар кыхтаммыта.
Кинини мээнэҕэ Хоту дойдуга ытыктыыр эрэ киһилэрин ааттыыр Күн Хайатынан ааттаабатахтара чахчы.
Уонна аатырбыт “Төрөөбүт Сахам сирэ” ырыата төрөөбүт сиригэр-уотугар тапталтан айыллыбыта.
Бэйиэт уонна Быйаҥ өрөспүүбүлүкэлэрин, дойдуларын, дьон-сэргэ тустарыгар дьоһун кылааттарын киллэрэр туһугар күүстэрин, доруобуйаларын да харыстаабатахтара. Бэйиэт мээнэҕэ эппэтэҕэ: “Мин туспунан – ол аата эн тускунан”.
“Иван Михайлович Гоголев – саха литературатын номоҕунан буолбута, Мария Алексеевна Черткова – хоту дойдуга саады үүннэрэн номоххо киирбитэ. Бу буолар киһиэхэ үрдүк билинии, — диэтэ Быйаҥ уонна Бэйиэт туһунан “Сахамедиа” генеральнай дириэктэрэ Алексей Чертков.
Кинилэр биһиэхэ бэйэлэрин улахан духуобунай уонна материальнай нэһилиэстибэлэрин хааллардылар уонна биэрдилэр. Итиннэ – кинилэр сылаас тыыннара, үтүө санаа уонна кэрэ эмтээх күүһүгэр эрэниилэрэ, үлэ дьонугар сүгүрүйүү баар. Онон кинилэр үтүө сүрэхтэрин сылааһынан угуттуур курдуктар. Кинилэр кимнээҕэр даҕаны төрөөбүт сирдэрин, айылҕаларын, дьону-сэргэни, Сир уонна Халлаан сойууһугар олохторун таптыыллара уонна итини биһиэхэ хаалларбыттара.
Махталлаах дьон сүрэҕэр кинилэр өрүү Норуодунай Бэйиэт – Күн Хайата уонна Норуодунай Селекционер – Күнчээн буолуохтара.
Сүгүрүйэбит, өйдүөхпүт-саныахпыт!
Кыыһа Анна Гоголева.