Бүгүҥҥү дьоруойбутун дьон-сэргэ ким-ким диэн ааттаабатаҕа баарай? Кинини “голливудскай” мичээрдээх уолунан, Сөдүөччүйэ Мэхээлэчээнинэн, Чээкэнэн, Силибинэн уо.д.а. бэтиэхэлээх да, дьоһуннаах да оруолларынан, социальнай ситимнэр “абааһыларынан” уонна бүгүрү үлэһит киһинэн билэллэр.Анатолий Кириллин-Силип Сиэн “Сахафильм” дириэктэрэ Дмитрий Шадрин ыҥырыытынан худуоһунньук-туруорааччы быһыытынан үлэлээбитэ сылтан орто.
edersaas.ru
— Соторутааҕыта “Сэргээ” биэрии ыытааччыта Татьяна Бурцева биэнсийэҕэ тахсарга уларыйыылар тустарынан биэриигэ кытыннаран, кырдьар саас кэлэ охсубутуттан, дьэ, “бабат” диэтим ээ. Кырдьык, “көҥүл худуоһунньуктуу” сылдьыбакка, тэрилтэҕэ үлэлиэххэ наадатын өйдөөтүм быһыылаах... — диэн Анатолий Кириллин кэпсэтиибитин көрдөөх нуотанан саҕалаата.
Кини “Сахафильмҥэ” дьаакырын быраҕыар диэри хас да түһүмэҕинэн айаннаан кэлбитин сэһэргээтэ.
Силип сиэнэ
Анатолий Кириллин аҕатынан удьуордара илиилэринэн уһанар дьон эбиттэр. Сунтаар улууһун Ыгыаттатыгар Зверевтэр сыдьааннарын Силиптэр диэн ааттыыллара. Силиптэр биир сыдьааннара — кини аҕата Анатолий Кириллин.
Анатолий Филиппович хомсомуол бэриниилээх үлэһитэ этэ. 1957 сыллаахха Москваҕа Ыччат бэстибээлигэр Сергей Зверев-Кыыл Уола “Оһуор” үҥкүүтүн толорооччулартан биирдэстэрэ, үҥкүү ансаамбылын солиһа этэ. Үчүгэйдик уруһуйдуурун иһин Сергей Зверев киниэхэ “Оһуор үҥкүүтүгэр” киирэр-тахсар хамсааһыннары уруһуйдатара. Бэйэтин сааһыгар арыый хойутаан кэргэннэнэн, күн сиригэр уолчаана төрүөхтээҕин билэн дьолломмута. Хомойуох иһин, уолчаанын көрбөккө да, оһолго түбэһэн, күн сириттэн күрэммитэ. Анатолий Филиппович тыыннааҕар полиомиелит ыарыылаах балтыгар Татьянаҕа куораты көрдөрүөн наһаа баҕарбыт, эрэннэрбит. Уол ийэтэ Дария Рожина кэргэнин ити кэриэһин да толороору, итиэннэ оҕотун соҕотох иитэр ыараханын өйдөөн, дойдутугар Намҥа көһөн кэлбит. Дария Рожина сэллиги эмтиир диспансерга өр сылларга үтүө суобастаах үлэлээн, бар дьонун ытыктабылын ылбыта. Кини уол аҕатын туһунан куруук кэпсээн, ахтан, кыракый Толя айбыт аҕатын үтүө мөссүөнүн хараҕар ойуулаан көрө улааппыта. Ийэтэ наар икки үлэҕэ үлэлиир буолан, дьиэҕэ-уокка да көстөрө ахсааннаах эбитэ буолуо. Онон уолчаан икки атаҕынан инбэлиит эдьиийэ Татьяна Филипповнаны иккис ийэтин кэриэтэ истиҥник санаан улааппыта. Билигин санаатаҕына, Татьяна Филипповна кыракый Толяҕа наар оччотооҕу “Кругозор” пластинканы иһитиннэрэн, кэрэ эйгэҕэ ааны сэгэппит эбит.
Тимири кытары “кэпсэтэр” уус
Намҥа көһөн кэлэн, Райпо тэлгэһэтиттэн чугас олорбут буоланнар, уолчаан сайын сыбаарсыктар биригээдэлэрин батыһа сылдьар буолара. Үлэһиттэр бастаан үүрэ сатаан баран, уол интэриэһиргиир чоҕулуспут харахтарын көрөн, көмөлөһүннэрэр буолбуттара. Онтон эрдийэн, ахсыс кылааска тахсан, сыбааркалыыр аппараат ылынан, толору сыбааркалыыр буолбут. Анатолий билигин ханнык да эйгэҕэ үлэлээтэр, ол дьарыгын илдьэ сылдьар. Улахан ыскылааттары, гараастары оҥорор. Киэн туттара диэн, Ильмень күөлгэ өлбүттэргэ аналлаах Дьокуускайга баар мемориалы бэйэтэ көҕүлээн, бэйэтэ оҥорон таһаарбыта.
—Тимири кытары чугастык «кэпсэтэр» буолан мунньарбын сөбүлүүбүн. Тэлгэһэм барыта киһи атаҕын тоһутуох айылаах тимир. Ол айдаана. Кыра сылдьан, тиэхиньикэҕэ сыһыаннаах литератураны, сурунааллары сырса сылдьан аахпытым туһалыыр быһылаах. Ону сэргэ Намнааҕы педучилищеҕа тутууга, маска, уус-ураннык эрбээһиҥҥэ үөрэммиппэр улаханнык махтанабын, — диэн тимир ууһа эдэр сааһын учууталларыгар куруук махтанар. Чуолаан, оскуолаҕа үлэ предметигэр уһуйбут учуутала Иннокентий Игнатьев уол талаанын таба көрөн, Намнааҕы педучилищеҕа үөрэнэ барарыгар сүбэлээбитигэр.
Анатолий училищеҕа черчение учууталын идэтин ылан баран, Дьокуускайга Пионердар дыбарыастарыгар оҕолорго куруһуогу салайбыта. Онтон хомсомуол райкомугар тыа хаһаайыстыбатын инструкторынан ыҥырыллыбыта.
—Элбэҕи сатыыр киһи син биир өрө тутуллар эбит. Эн сорох дьон сатаабатын ордук сатыыр буоллаххына сыаналыыллар, эйигин батыһар буолаллар. Ити мин олохпор олус туһалаата. Тутуу этэрээтигэр да сылдьан, алдьаммыт тиэхиньикэни оҥоро охсорум, онтон-мантан булан, холбоон-илбээн баар гынарым. Эрэйи бэйэбинэн булунабын диэбиккэ дылы, хаһан да көрөн турбаппын, наар тугу эрэ гыммытым эрэ баар буолар. Ол иһин бииргэ сылдьар эрээри, туора туттар, киһи үлэлии сырыттаҕына, таах олорор дьону сөбүлээбэппин. Мин тулабар оннук дьон суох даҕаны. Аны саҥа хамсааһын таҕыста да, кыттыһан иһэр идэлээхпин, – диэн санааны кини олоҕун тухары суолдьут оҥостор.
Сөдүөччүйэ уонна Мэхээлэчээн
Анатолий оччолортон да култуура эйгэтигэр сыстыахтааҕа биллибит. Санаата батарбакка, биир сиргэ таба олорбокко, көхтөөх хамаанда тэринэ охсон, кыраһыабай кыыс куонкуруһун өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан ыыппыттар.
Онтон үөрэҕин үрдэтинээри, пединститут индустриальнай-педагогическай салаатыгар үөрэххэ киирбит. Дойдуга уларыйыы-тэлэрийии, уларыта тутуу кэмнэрэ саҕаламмыттара. Ол кэмҥэ саха тэлэбиидэнньэтигэр үлэҕэ киирэр. Анатолий манна үлэлээбит сылларын олоҕун биир саамай кэрэ, умнуллубат кэмнэринэн ааҕар. Аан бастаан Дария Ермолаева эрэдээктэрдээх, оҕолорго аналлаах “Түннүк” биэриигэ, онтон “Сонуннарга” үлэлээбит. Талааннаах киһи кылаабынай режиссерга тиийэ үүммүт.
Устудьуоннуу сылдьан, бэйэтэ иилээн-саҕалаан тэрийбит “Түгэн” түмсүүтүгэр көхтөөх устудьуоннар мустубут буоланнар, үөрэнэн бүтэн да баран, көрсө-билсэ, көрдөрүн-нардарын туппутунан сылдьыбыттара. Ол да иһин, тэлэбиидэнньэҕэ киһини уһугуннарар, үйэтин уһатар араас биэриилэри толкуйдаан барбыттара. Мария Кайдалова, Изабелла Павлова курдук тутаах дьон, ол иһигэр Константин Стручков, кинилэр долгуннарыгар сөп түбэспиттэр. Онон дьон бары кэтэһэр “Сынньалаҥҥа” диэн биэриитин таһаарбыттар. Ол сылдьан 1980-с сылларга Италия ырыаһыттара Аль Бано уонна Ромина Пауэрс аатырбыт “Феличита” ырыаларын сахалыы тыыннаан, Сөдүөччүйэ уонна Мэхээлэчээн уобараһын арыйбыттара. Бу сахалыы килиип көрөөччүлэр куттарын күн бүгүҥҥэ диэри тутар.
—Билиҥҥи “ДетСАТ” (“Дети Саха театра”) бөлөх ыччата: “Эһигини, ол иһигэр “Феличитаны” көрөн, көр-күлүү жанрыгар кэлбиппит быһыылаах. Алтыс-сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан көрөрбүт, билигин эһигини кытары тэҥҥэ үлэлии сылдьарбытыттан олус дьоллоохпут”, —— дииллэрин истэр олус долгутуулаах. Ол аата бэйэбит кэммитигэр суолу-ииһи хааллардахпыт дии. Ити кэлэктиипит наһаа эйэлээх этэ. Билигин төһө да сааһыран эрэр дьон буолларбыт, сүүрэн кэлэн дьээбэлэһэн, оонньоон ааһабыт, — диэн оччотооҕу дьоллоох кэмнэрин ахтар.
Сир-халлаан икки ардыгар хаалыы эмиэ баара…
Куоракка олорор киһи муннугу-ханныгы кэйэ сылдьыбакка, бас билэр дьиэлээх-уоттаах эрэ буоллаҕына, үлэ-хамнас, олох-дьаһах таһаарыылаах буолар. 2000 сыллар саҕаланыыларыгар Анатолий эмиэ бас билэр дьиэ туттар баҕаттан, тапталлаах тэлэбиидэнньэтиттэн “аҕыс айдаанынан” уурайан, чааһынай тэрилтэ тэринэн испитэ. Ол гынан баран, 1998 сыллаахха Ленскэй улууһа улаханнык ууга баран, үп-харчы атын сиргэ халыйан, тэрилтэтэ кыайан тэриллибэккэ, сир-халлаан икки ардыгар хаалан хаалбыта… Ол да буоллар, үлэһит киһини үлэ булар дииллэринии, 11-с нүөмэрдээх лиссиэйгэ иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччынан үлэлиир буолбута.
Соһуччу көрсүһүүлэр, уларыйыылар
Анатолий Кириллин ити курдук сырыттаҕына, олоҕун тосту уларыппыт киһинэн “Көөчөөн көрө” салайааччыта, артыыс Аркадий Новиковы ааҕар. Аркадий Михайлович киинэлэригэр Ньургун Ивановтыын үлэлээннэр, сахаларга көр-күлүү жанра киһини абылыырын, көрдөөх-нардаах артыыстары куруук күүтэллэрин билэн дьолломмуттара. Анатолий киинэҕэ артыыс быһыытынан эрэ буолбакка, тэрээһин үлэлэргэ барытыгар кыттара. Киинэҕэ наадалаах малы-салы, хартыыналары да оҥорорго илиитигэр талааннааҕа улаханнык көмөлөспүтэ. Ол туһунан:
—Киһи олоҕун суола кыраттан, соһуччу быһаарыныыттан тутулуктаах да буолар эбит. Арай артыыс үөрэҕэр барбытым буоллар, баҕар, куһаҕана суох артыыс буолуо эбиппин быһыылаах диэн испэр күлэбин. Ол эрээри кэмсиммэппин. Кыра баҕам туолла диэххэ наада, — диир.
Көр-нар олоххо туһалыыр
Анатолий Анатольевич:
—Аҕата суох буоламмын, бэйэбин атын оҕолортон итэҕэстээх курдук сананан улааппытым быһыылааҕа. Иитиэх аҕам миэхэ улаханнык орооспот, бэйэтэ-бэйэтигэр сылдьар киһи этэ. Оҕолор, аныгылыы эттэххэ, “маменькин сынок” диэн атаҕастаары гыннахтарына, көмүскэнэр туох эрэ харда баар буолуохтаах, тугу эрэ тобулуохпун наада диэн толкуй киирбитэ. Онтон ыла сыыйа-баайа лидер буолан барбытым. Кылааһым оҕолорун, дьиэм таһын оҕолорун мунньан, араас оонньуулары тэрийэн барбытым. Кыралары көмүскэһэр киһи буолбутум. Уопсайынан, көрү-нары көҕүлүттэн тутар киһи улахан айдааны, мөккүөрү чэпчэкитик аһарар. Кыыһырсыы, өйдөспөт быһыы-майгы тахсаары гыннаҕына да, күлүүгэ уларытан кэбиһэҕин. Онон, дьону тохтотооччунан сылдьарым. Тыа оҕотун сиэринэн, үлэҕэ сыстаҕас буола улааппытым. Онно араас майгылаах дьону кытары алтыһаҥҥын, буһар-хатар, дьон майгытын-сигилитин кэтээн көрөҕүн. Зодиакпынан ыллахха, сылбынан Эбисийээнэбин, ыйбынан Ыйааһыммын. Сөп түбэһэр курдук, тугу барытын ыйааһыннаан көрөр курдукпун.
Сааһыран истэҕиҥ аайы олоҕу көрүүҥ уларыйар. Олох ыарахаттарын барытын аһара чугастык ылыннаххына, ыарыы да буолуохха сөп быһыылаах. Айар киһи сылдьар ыыра киэҥ, дьону кытта көрсөрө элбэх, ол аайы ньиэрбинэйдии сырыттаххына сатаммат. Кыыһырдахха даҕаны, чэпчэкитик аһарына сатыыгын.
“Чээкэ”
— “Чээкэ” киинэҕэ уһуллубуппар, Ли-Фулар дьиэ кэргэттэригэр махтанабын. Күннэй Сергучева: “Ырыа суруйан, килиип устабын”, — диэбитигэр, сөбүлэһээччи буолбутум. Виктор Ли-Фу тастыҥ убайа Володя Ли-Фу “Түгэҥҥэ” биһиги хамаандаҕа баара. Кинилиин бэтиэхэлэнэрбитин Виктор эмиэ кыра сылдьан көрөр эбит уонна таба тайаммытыттан олус үөрэрин туһунан этэр. Онон, киинэҕэ ыҥырбыттарыгар “… Арыый эдэр-сэнэх эрдэххэ уонна хаһан?..” дии санаан сөбүлэспитим. Мин ол килиипкэ көстөн ааһарым эрэ буолуо дии санаабытым. Онтон таҥыннаран, чээлэй күөх бытыгынан “симээн” барбыттарыгар, “таах сибиэ сөбүлэһэн” диэн санаалар киирэн барбыттара. Ол гынан баран, талааннаах оҕолор аны толору киинэни уста, саха киинэтэ сайдарыгар буһа-хата сылдьалларын көрөн, кэннэ кээнчэ да буоллун диэн баран, өйүүргэ санаммытым. Биир уонча сыл анараа өттүгэр уһуллубутум буоллар, арыый атын буолуо эбитэ дуу. Онон, дьоҕурдаах эдэр дьоҥҥо махталым улахан, – диэн Анатолий “Чээкэтинэн” өссө биллэр-көстөр буолбутун, сүгүрүйээччилэрэ элбээн иһэрин туһунан этэр.
Өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар тиийдэҕинэ, обургу оҕолор: “От күөҕэ бытыктаах брутальнай үҥкүүһүт бу сылдьар”, — диэн тула көтө сылдьаллар.
Хорсун уол аҕата
Быйыл ыам ыйыгар Дьокуускай куоракка хорсун санаалаах оскуола оҕото хаста да сууттана сылдьыбыт халабырдьыты эт илиитинэн тутан, эмсэҕэлээччини быыһаабытын туһунан сурах сонуннарга түргэнник тарҕаммыта. Халабырдьыт Х кылааска үөрэнэр кыыһы хаста да төбөҕө охсон баран, суумкатын былдьаабыта. Ити кэмҥэ Филипп диэн XI кылаас үөрэнээччитэ түбэһэ түһэн, туох буолбутун тута өйдөөн, ол киһини эккирэтэн, суумканы төттөрү былдьаабыта уонна уоруйаҕы полиция кэлиэр диэри тутан турбута. Ити дьоруойдуу быһыытынан кыыһы алдьархайтан быыһаабыта. Дьэ, бу хорсун уол – биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут төрөппүт уола Филипп Кириллин.
Кириллиннэр түөрт уоллаахтар. Олоҕу хайдах баарынан көрөр Анатолий Кириллин “киһи эдэр сылдьан алҕаһыан сөп, онтон сиэттэрэн, илиини ыһыктыбакка, инниҥ диэки баран иһиллиэхтээх” диэн санаалаах. Бастакы кэргэнинээн улахан иирсиитэ, киҥир-хаҥыр саҥарсыыта суох, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, икки аҥы барбыттара. Кэргэнин ийэтигэр уонна бэйэтин ийэтин мындыр сүбэлэригэр Анатолий улаханнык махтанар. Тоҕо диэтэххэ, олох араас эгэлгэтин билбит төрөппүттэр үтүө сүбэлэринэн, икки улахан уолун киниттэн араарбатахтара. “Аҕа көрүүтэ-истиитэ суох оҕолор хайдах улаатыахтара биллибэт…” диэн ырааҕы толкуйдаан, уолаттары Ньурбаттан аҕаларыгар ыыппыттара. Ийэлэрэ кэлэн, уолаттарын көрөн-истэн барара, киниэхэ саҥа ыал аана аһаҕас этэ. Онуоха билиҥҥи кэргэнигэр олус махтанар.
Кириллиннэр билигин түөрт уоллаах оҕолорунан баай ыаллар.
—Улахан уолаттарым ыал буоллулар. Үс сиэннээхпин. Улахан сиэн номнуо оскуолаҕа барда, оттон эһэлэрэ бу өрө тэбэ сылдьабын, — диэн дьээбэлэнэн ылар. — Уопсай оҕолордоох дьоҥҥо кыыһырсыы наадата суох. Оннук санаалаах эйэ-дэмнээхтик уолаттарбытын улаатыннардыбыт. Кэлин толкуйдуурбунан, оҕо үксүгэр төрөппүттэрин көрөн үөрэнэр, улаатар. Ол иһин, бэйэм тула мөкү майгылаах дьону чугаһаппакка буола сатыыбын, наар үчүгэй дьону кытта алтыһабын, уолаттарбын онно-манна илдьэ сылдьа сатыыбын. Кэргэттэрбэр махтанабын. Ханнык баҕарар оҕо ийэтигэр чугас. Улахан уолум, бэйэм курдук, киинэҕэ үлэлии сылдьар. Иккис уол үчүгэй суоппар, тиэхиньикэҕэ сыһыаннаах. Филипп эмиэ кыра эрдэҕиттэн киһини толкуйдатар дьикти көрүүлэрдээх. Ити хорсун быһыыны оҥорон, биһигини соһутта. Тута хардарар дьоҕурдааҕа уонна баскетболист буолара туһалаата быһыылаах. Киэн эрэ туттабыт буоллаҕа, испитигэр куттана саныыбыт да, буолар буоллаҕа… Филипп Новосибирскайга университекка архитектор идэтигэр үөрэнэ киирдэ.
Кэргэним миигин, кэлэр-барар, айар-тутар үлэлээх киһини хааччахтаабакка, 18 сыл этэҥҥэ олоробут. Туох эмэ кыһалҕа баар буоллаҕына, айар киһи ыһыллан хаалар. Кини ону өйдүүр.
Бэйэм туппут чааһынай дьиэлээхпит. Бириэмэм барыта онно барбыт быһыылаах да, орто сиэринэн да буоллар, бэйэм туппуппунан сэмээр киэн туттабын. Өссө да ситэрэр-хоторор элбэх. Уолаттар улааттылар, көмөлөһүөхтэрэ. Былаан олус элбэх. Доруобуйа эрэ баар буоллар… — диэн кэпсээннээх буолла биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут.
Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru
Уһуллубут уонна режиссердаабыт киинэлэрэ:
“Лотерея”, “Чыскы”, “Хопто хаһыыта”, “Чээкэ”, “Ыаллыылар”, “Суолга туманнаах сарсыарда”, “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт”, о.д.а.