Владимир Кралин: “ Оҕо сааспытыттан анньыы тутан муус алларан, үтүмэх үтэн, бэчимэ сосуһан, муҥхаҕа умньанан улааттахпыт. Ол курдук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэллэҕэ”. 90-с сыллар бүтүүлэригэр быһыылаах, биллэр теле-суруналыыс Анатолий Гоголев Нам улууһун Түбэ нэһилиэгэр аатырар Үрүҥ Күөлгэ “Атыыр Муҥха” диэн киинэ устан турар. Оттон мин бу суруйуубун “Чөл Муҥха” диэн ааттыыбын. Иван КСЕНОФОНТОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Чөл олоҕу туругурдуу аҥардас арыгылааһыны уодьуганнааһын диир тутах. Чөл мөссүөннээх олохтоох (ЧМО, нууччалыыта ЗОЖ) дьон үгэс буолбут дьарыктарын илдьэ сылдьыылара, салгыы сайыннарыылара, ыччакка — кэлэр көлүөнэҕэ ол дьарыктарын үөрүйэхтэрин иҥэриилэрэ, бигэ, туруктаах олохторун тутан олоруулара буолар. Ол тыыннаах холобуругар, лүксүгүннэр, төрүкү балыксыт дьон, Эбэлэригэр муҥхалыылларыгар сылдьар, ойбон ыраастыыр, муҥха таһаарсан бэчимэ сосуһар дьолломмуппун кэпсии түһүүм.
— Михаил, тохтоон ыл,— нэһилиэк баһылыга, үһүс болдьоххо үлэлии сылдьар Владимир Петрович Ноговицын күөл үрдүгэр киэҥ хонуу курдук сиргэ “Бурантан” түстэ. — Эбэбитигэр кэллибит. Бу кэҥэс сири өйдөөн көр эрэ, дьиҥэр хонуу буолбатах. Инникитин Эбэбит үрдүгэр ыһыахтыыр сирбит буолуоҕа. Маһын-талаҕын силистэри-мутуктары анаан-минээн солоон, түөрэн ыраастаабыппыт. Эрбэһин үүнэ турар. Онон силис тартаран, күөх хонуу оҥороору элбэх сыллаах оту ыһар былааннаахпыт. Дьэ, бүгүн икки сиринэн: ол, хаҥас диэки ЖКХ-лар, уҥа диэки бу аһатан олорор биригэдьиирбит Михаил Иванов муҥхаларын түһэрэбит.
Тиийэрбитигэр тиритэн бэргэһэлэрин сэгэччи анньыммыт килэриспит уолаттар түһэрэр чардааты алларан, кынат ойбоннору тэһэн, үтүмэхтэри ыытан эрэллэрэ. Өр-өтөр буолбата, сыарҕа үрдүгэр туруоруллубут барабааҥҥа бэчимэни эрийэн, муҥха кынаттарын тэҥинэн хаамтаран бардылар. Аныгы үйэ балыксыттара диэх курдук, икки эдэр уол өкүмүлээтэринэн үлэлиир электро-буурунан көрүөх бэтэрээ мууһу дьөлө үүттээн, ойбоннору оҥотоллор. Дьэ, аныгылыы эттэххэ, муҥха бырассыаһын модернизациялааһын диэн бу буоллаҕа.
Лүксүгүннэр ыал аайы “Бурааннаах” буоланнар, муҥха тахсыытын саҕана оҕонньордуун-эмээхсинниин, оҕолуун-уруулуун, этэр курдук турардыын-турбаттыын, ытыын-кустуун бука бары муһуннулар. Тиэхиньикэ арааһа тоҕуоруйда. Кэпсээн-ипсээн, күлсүү-салсыы, аймалҕан Эбэ киэҥ киэлитигэр ыраахха диэри сатарыйда.
— Муҥха түһүүтэ дэриэбинэ олохтоохторугар бырааһынньык тэҥэ. Ким да матарыллыбат, өлүүлэнэр. Өбүгэлэрбит саҕаттан суруллубатах сокуон, — куул быһаҕаһа инчэҕэй собону сосуһан иһэр, тор курдук бытыга кыаһаанныра мууһурбут эмэнсийбит киһи киэн тутта тыл ыһыктан ааста. Көрөн турааччы суох. Оҕолуун, дьахтардыын кынаттары тэнитэ тардан сахсыйан тэбии-тэбии, сааһылыы дьаптайан иһэллэр.
Муҥха ийэтэ үтэн кэлэн, чардаат уута оргуйан тэбэ, бидилийэ олорор күөһү санатар. Лүксүгүн эбэ иччитэ – Күөх Боллох дьону-сэргэни көмүс хатырыктааҕынан үөрдэ-көтүтэ күндүлээтэ. Сүүрдэр элэҥнэстилэр, иһит, куул иччилэннэ. Бэл, сотору-сотору охсуһан, хапсыһан ылан ар-бур бөҕөнү түһэрэн буойуллан-мөҕүллэн дьахтар аймаҕы хаһыытаппыт-аймаабыт ыттар эйэ дэмнээхтик астына хабыалаатылар. Кыыллар кыыллара өтөр эбит: уолан эрэр үрэхтэригэр-көлүкэлэригэр уулуур кэмнэригэр хахайдар, баабырдар кыраларын-аччыгыйдарын тыыппат быраабылалаахтар. Кылгас кэмҥэ эйэ олохтонор. Оннооҕор муҥха түһүүтэ эргиччи мастар төбөлөрүгэр улардар курдук харааран, сохсоһон олорбут суордар ас тахсыбытыгар адаарыйа көтөн кэлэн, дьон атаҕын анныттан үөрүйэх баҕайытык балыгы лып гыннаран ылан, ыраас хаарга тоҥсуйбутунан бараллар.— Икки туонна курдук баар. Дьон үллэстибитн кэннэ, ордугун, бытархайын Эбэ хаһаайыннарыгар – Светлана Аржакова баһылыктаах кыылы иитэр хаһаайыстыбаҕа өлүүлүбүт, — диир биригэдьиир, лүксүгүннэр ытыктыыр киһилэрэ Михаил Иванов, бүгүҥҥү түһэриинэн астыммытын биллэрэн.
— Мин төрүкү маннааҕыбын, Владимир Кралин диэммин. Гражданскай сэрии дьоруойа, кыһыл хамандыыр, Лүксүгүнү төрүттээбит Алексей Алексеевич Кралин саамай кыра сиэнэбин, 47-лээхпин. Сэбиэскэй былаас саҕана манна сопхуоска тырахтарыыстаабытым, кыыл пиэрмэтигэр үлэлээбитим. Билигин гаас операторынан үлэлиибин. Дьиҥинэн, төрүкү балыксыт буоллаҕым. Кыһыннары-сайыннары балыктыыр, муҥхалыыр дьарыктаахпын. Лүксүгүннэр олохпут сиэрэ, төрүт дьарыкпыт буоллаҕа. Ити көрдүҥ дии, оскуола оҕолоро тоҕо анньан киирбиттэрин. Муҥхаҕа умньанан, анньыы тутан муус алларан, үтүмэх үтэн, бэчимэ сосуһан, муҥха бэрийэн улааттахпыт. Ол курдук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн кэллэҕэ. Эбэбит иэнин биллэрбэт, уонча түһүүлээх. Кэлиҥҥи кэмҥэ биир түһүүгэ 10-тан тахса туонналыы балыгы ылааччыбыт. Былыр, этэ да барыллыбат, баһаам буоллаҕа. Хонтуруол, бэрэбиэркэ кытаанах, 40-наах харахтаах муҥха көҥүллэнэр.
Владимир кэпсээнигэр “хаһаайыстыбам суох” диэн кыбытан ааспыта. Ол мээнэҕэ буолбатах эбит. Лүксүгүҥҥэ быйаҥнаах хара буор араҥа суох, кырылас кумах дойду. От-бурдук, оҕуруот аһа үүммэт, ходуһа-мэччирэҥ диэн суох. Онон олохтоохтор сүөһү-сылгы ииттэллэригэр сөптөөх усулуобуйа суоҕун кэриэтэ. Инньэ гынан бултааһын-балыктааһын сүрүн дьарыктара, олохторун укулаата буолар. Чөл олохтоох лүксүгүннэр муҥхаларыгар сылдьан ону итэҕэйдим. Өлүүлээбит, кэһиилээбит эмис соболорун хоргуннаах миинин иһэ-иһэ бүгүрү үлэһит, балыксыт, дьоллоох лүксүгүннэр иитэн-аһатан олорор Эбэлэригэр тиритэ-хорута сылдьалларын, олохторун оҥостоллорун санаабар ахта, махтана көрөбүн.
Иван КСЕНОФОНТОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru