Урукку өртүгэр, көҥүл иһэр-аһыыр сахха, итириктэр күнүстэри илэ бараллара. Билигин ол тохтоото. Тыа дьоно санаалара кэлэн үлэлиир, дьарыктанар, олорор буоллулар. “XXI үйэ — үөрэхтээх, барыга дьоҕурдаах, үрдүк култууралаах, дэгиттэр сайдыылаах интэлигиэн дьон үйэлэрэ»,— диэн бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев үйэ чиэппэрин анараа өртүгэр тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Аныгы үйэ дьоно —ыччаппыт 80 бырыһыана үрдүк үөрэхтэниэхтээх, ааһа баран аан дойду үөрэҕин ылыныахтаах соругун туруорбута. Онуоха аҕыс иилээх-саҕалаах Аан ийэ дойдубут аарыгырар аартыктарын арыйбыта.
Иван Ксенофонтов, «Саха сирэ» хаһыат, www.edersaas.ru
Онтон ыла, саҥалыы өй-санаа, балысхан сайдыы добун уораана олохпутун саҥалыы тыыннаата. Бүгүҥҥү кэм эрчимин, тэтимин ситиһэн иннибит диэки тэҥҥэ дьулуруйарга олохпут сүрүн ис хоһоонунан нууччалыы этэрбитинэн «Здоровый Образ Жизни – ЗОЖ», сахалыыта «Чөл Мөссүөннээх Олох – ЧМО» бэлиитикэтэ буолла.
Дьиҥинэн, ЗОЖ-ЧМО өйдөбүллэр аныгы олох сиэрин, укулаатын тыктарар бөлүһүөктүү дириҥ уонна киэҥ ис хоһоонноохтор. Ону баара, киһи аймах түҥ былыргыттан эмсэхтэнэргэ анаан айан таһаарбыт кыраадыстаах утаҕын сатаан аһаабакка, киһи аатыттан таһаарар дьаакка кубулутан, кыайан арахпакка илдьэ кэлбит, соһулла, таҥнары тарда сылдьар дьаллыкпытыттан аккаастаныы эрэ курдук судургутук санааһын баар. Кырдьыга, оҕустарбыппыт, кэһэйбиппит оччо буоллаҕа. Чөл мөссүөннээх олоҕу чахчы атахтыыр, буортулуур арыгылааһын дьаллыгыттан арахсыы боппуруоһа тыын суолталаах соругунан турара саамай сөп. Туома, бу эппиэттээх үлэҕэ, хамсааһыҥҥа өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Егор Борисов ыытар бэлиитикэтэ, тустаах ыйааҕа дьайымтыалаах төһүүнэн буолар.
— Чөл мөссүөннээх олох бэлиитикэтэ ордук чуолаан оскуолалартан саҕалаан ыытыллыахтаах дии саныыбын. Оҕолорбут, ыччаппыт аныгы 21-с үйэ сайдыылаах дьонноро буоллахтара. Ааспыт үйэ хара дьайдаах дьаллыгыттан кинилэри быыһыахтаахпыт. Үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ тардыһыыларын көҕүлүөхтээхпит, өйүөхтээхпит. Оттон аҕамсыйбыт, эмэнсийбит көлүөнэ дьон доруобуйалара кыайбат, ылбат буоллаҕына бэйэлэрэ да быраҕыахтара. Этэр курдук, кытта кырдьыбыт кыдьыктара буоллаҕа, — Кэбээйи улууһун «Дабаан» хаһыатын эрэдээктэрэ Виктор Эверстов санаатын үллэстэр.
«Дабааннар» ааспыт 2016 сылга «Чөл мөссүөннээх олохтоох Саха сирэ: арыгылааһыны, алкоголизмы утары охсуһуу дьаһалларын олоххо киллэрии» диэн бырайыакка былааннарын, үлэлэрин ситиһиилээхтик көмүскээн өрөспүүбүлүкэ баһылыгын 1 мөлүйүөннээх гранын ылары ситиспиттэрэ. Соторутааҕыта эрэдээксийэ Кэбээйи улууһун Мукучу, Мастаах, Лүксүгүн нэһилиэктэринэн анаан-минээн десант тэрийэн ыытта. «Саха сирэ» хаһыат кыһатыттан фото-кэрэспэдьиэнтэн улуус хаһыатын эрэдээктэригэр тиийэ үүнэн-сайдан тахсыбыт биир идэлээхтэрин В.В.Эверстов идиэйэтин өйөөн, «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччы Прокопий Петрович Бубякин десаҥҥа актыыбынай кыттыыны ылла.
Икки хаһыат десанын кыттыылаахтара сылдьыбыт сирдэригэр үлэлэрин оскуола үөрэнээччилэриниин, учууталлары кытта көрсүһүүттэн саҕалаатылар. Нэһилиэктэр дьаһалталарын, бибилэтиэкэлэргэ, култуура кииннэригэр уопсастыбаннаһы, чөл мөссүөннээх олох иһин хамсааһын актыбыыстарын кытта көрүстүлэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ, дойду да үрдүнэн арыгылааһыны утары охсуһуу дьаһаллара хайдах олохтоноллорун, дьон-норуот турунуутун, көҕүн, үлэ үтүө холобурдарын туһунан кэпсээтилэр. Арыгылааһын алдьархайдарын саралыыр, өйдөтөр чахчылардаах киинэ да көрдөрдүлэр. Кылаабынайа, дьон-сэргэ этиитин иһиттилэр, санаа үллэһиннилэр.
— Биһиги бу сирдэринэн сылдьыыбыт мээнэҕэ буолбатах. Ол курдук мастаахтар өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастакынан, 2005 сылтан арыгыттан акаастаммыттара, чөл олоҕу тутуспуттара. Мукучу, Лүксүгүн нэһилиэктэрэ эмиэ чөл олоҕу уруйдууллар. Онон бу нэһилиэктэр олохторун-дьаһахтарын билсэ, олохтоохтор санааларын истэ, кэскиллээх саҕалааһыннарын уопутун үөрэтэ, көрө-истэ сырыттыбыт. Ордук оскуолаларга көрсүһүүлэрбит астыннардылар, долгуттулар да. Оҕолор барахсаттар, саас тоҥ буору тобулан тахсыбыт ньургуһун курдуктар. Кир-хох сыстыбатах, ып-ыраас дьон чэмэлиһэн олороллоро астык. 1-11 кылаас үөрэнээччилэрэ арыгы дьаатын туһунан 45 мүнүүтэлээх киинэни хамсаабакка да олорон көрөллөр. Билэн көрбөтөх дьаллыктара, эйгэлэрэ буоллаҕа. Ол иһин этэбин, хара дьайдаах дьаллыгы оҕолорбутуттан тэйитиэҕиҥ, суох оҥоруоҕуҥ. Олох билбэтиннэр, үөрэхтээх, култууралаах, сайдыылаах интэлигиэн дьон буоллуннар,— Виктор Викторович итинник бигэ санаалаах.
— Нэһилиэк ис-тас да олоҕор биллэр үтүө уларыйыылар олохтоннулар.Дьон-сэргэ нус-хас, туруктаах олохтонно. Уопсастыбаннай, култуурунай олох оргуйа олорор диэтэххэ омуннааһын буолуо суоҕа. Урукку өтүгэр, көҥүл иһэр-аһыыр сахтарга, итириктэр күнүстэри илэ бараллара. Бырааһынньыктарга кулуупка, уопсастыбаннай миэстэлэргэ куттана-дьааххана сылдьыллара. Ол билигин суох, тохтоото. Испит-аһаабыт киһи көстүбэт. Тыа дьоно санаалара кэлэн үлэлиир, дьарыктанар, олорор буоллулар,— диир Мастаах нэһилиэгин баһылыга Аркадий Афанасьевич Гурьев.
Дьэ, ити курдук. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун абыраабыт айылҕа гааһа – «күөх төлөн» төлө уһууран тахсыбыт уйатын олохтоохторо мастаахтар, мукучулар, лүксүгүннэр сылааһынан, сырдыгынан илгийэр чөл мөссүөннээх олохтоохтор. Оттон уонна, кэбээйилэр буоллаҕа, искэхтээх, өллөөх, көмүс хатырыктаах эмис соболоохтор. Ураа муостаах, сыспай сиэллээх сүөһүлээхтэр, сылгылаахтар. Элэккэй, дэлэгэй саха дьоно буоллахтара.
Иван Ксенофонтов, «Саха сирэ» хаһыат, www.edersaas.ru