Өрөспүүбүлүкэ лиссиэйигэр биология учуутала Анна Егоровна Местникова көҕүлээһининэн, тэрийиитинэн «Айылҕа ситимэ» экологическай хайысхалаах бырайыак үлэлээбитэ 10 төгүрүк сыл буолла. Бырайыак чэрчитинэн бэһистэн тохсус кылааска диэри үөрэнэр оҕолор саас, сайын, күһүн аайы учууталларын, төрөппүттэри кытары аар айылҕа кэрэ миэстэлэригэр сылдьаллар, айаҥҥа бэйэни хайдах көрүнэн сылдьарга, хардарыта көмөлөһөргө, болҕомтолоох буоларга такайыллаллар, тулалыыр эйгэлэрин чинчийэллэр.
Быйылгы айаннарын туһунан биһиэхэ саха тылын, литературатын учуутала Саргылана Игнатьева кэпсээтэ. Ол курдук, быйыл саас «Сайдыы суола» бырагырааманан тохсус кылаастар Кэбээйи улууһун Сиэгэн Күөлүгэр Чекистэр өргөстөрүгэр тахса сылдьыбыттар. Оттон соторутааҕыта, Буотаманан эргийэн кэлбиттэр. Маннык айан оҕо лиссиэйгэ биэс сыл үөрэнэригэр эспэдьииссийэҕэ, айылҕаҕа сылдьарга үөрэммитин, төһөнү билбитин-көрбүтүн, үөрүйэҕин бигэргэтэн көрдөрөрүн учууталлара бэлиэтиир.
—От ыйын 16-18 күннэригэр лиссиэй халыҥ хамаандата, тохсус кылааһы бүтэрбит 17 үөрэнээччи (6 кыыс, 11 уол), биир үөрэнээччи быраата, биэс төрөппүт, үс учуутал буоламмыт Юрий Иванов диэн Үөһээ Бүлүүтээҕи физика-математика хайысхалаах оскуоланы бүтэрбит выпускник тэрийиитинэн, «Эдэр турист» баазатын иһинэн тэриллэр айанынан, баазаҕа хонон, Буотаманан устан, сири-уоту көрөн, ыраас ууга сөтүөлээн, күүс-уох ылан, олус сэргэхсийэн, астынан кэллибит.
Бастакы күн Булгунньахтааҕынан Хачыкаакка тиийэн баран, салгыы хонуохтаах сирбитигэр диэри 7 км сатыы хаампыппыт. Айаммытыгар суолбутун-ииспитин ыйар-кэрдэр, көрөр-истэр алта киһилээх этэрээт арыаллаабыта өссө үчүгэй буолла. Оҕолор эрэллээхтик, үөрэ-көтө сырыттылар. Кэрэ айылҕалаах сиргэ 11 балаакка кэчигирэччи тардыллыбыта көрүөхтэн кэрэ, сүргэни көтөҕөр ураты хартыына этэ. Ол киэһээ бары байдаарканы (тыы) таҥарга, хомуйарга үөрэннибит.
Сарсыарда дьуһуурунайдар бэлэмнээбит минньигэс астарын тото-хана аһаан баран, аҕыс аҥаартан саҕалаан байдааркаларбытынан уһуннубут. Дьэ, манна баар буолла, эрдии диэни илиибитигэр хаһан да туппатах дьон үөһээ-аллараа далбаатаныы, оҕолор харса суох кулуппаайдааһыннара. Төһө да күлүстэрбит, түҥ-таҥ эрдиннэрбит, сотору кэминэн уолаттарбыт — халыҥ хаххаларбыт, суон дурдаларбыт бэйэ бодолорун тардынан, күүстээхтик уонна биир тэҥник, эрчимнээхтик эрдинэн киирэн бардылар. Биир суолу тутуһан, бары субуһан, күөх далай уунан долгуйа устар кэрэ да буоларын сөхтүбүт. Ып-ыраас салгыннаах, мааны айылҕа абылаҥар ылларан, бииртэн-биир кырасыабайы, уратыны хайгыы, уолаттарбытыгар, эр дьоммутугар махтана истибит.
Ол айаммытыгар хаста да тохтоон, сынньанан, астына-дуоһуйа сөтүөлээн үөрүүбүт-көтүүбүт өссө үксээтэ.
Күн киэһээриитэ Күөх Хайа тэллэҕэр балааккаларбыт кэчигирэстилэр, оҕолору үөрэтэ таарыйа күөгүлээтибит, кутааҕа миин амтаннааҕын буһардыбыт. Дьэ, ол кэнниттэн атах тэпсэн олорон дуоһуйуохпутугар диэри кэпсэтэн баран утуйдубут. Арай, уубутун ортолоон истэхпитинэ, тыал бөҕө түстэ. Уолаттарбыт, эр дьоммут түргэн үлүгэрдик ыстанан туран, байдааркаларбытын үөһээ таһаардылар. Сарсыныгар хайаҕа тахсан, айаннаан кэлбит сирбит ырылыччы көстөрүн көрдүбүт, хаартыскаҕа түстүбүт. Салгыы Уус Буотамаҕа тиийэн эбиэттээтибит, онтон мотуордар көрсөр сирдэригэр туруннубут.
Ол тиийэн, кыратык да буоллар номнуо үөрүйэхтэммит дьон быһыытынан, байдааркаларбытын кэлэр эспэдьииссийэлэргэ бэлэмнээтибит, санаабытынан кэлиэхтээх айанньыттарга үчүгэйи, кэрэни баҕардыбыт. Онтон биһигини Булгунньахтаахха кэтэһэн турар оптуобуспутугар тастылар. Киэһээ оҕолор төрөппүттэрин көрсөн, кэпсээн-ипсээн тоҕо тардылынна. Айаммыт олус табыллан, киҥинэйэн ыллыы сылдьааччы элбээтэ. Улаханнык сэргэхсийдибит, астына-дуоһуйа сынньанныбыт, хаамардыын-сиимэрдиин күүһүрдүбүт, сэниэлэннибит.
Түгэнинэн туһанан эттэхпинэ, эспэдьииссийэбит салайааччыта Анна Егоровна Местникова айылҕаны кытары чугас ситимнээҕэ, наҕыла, киэҥэ-холкута киһини наһаа уоскутар. Ону сэргэ кини айаҥҥа сылдьан куруук бэрт интэриэһинэйи кэпсиир-ипсиир, оҕолорго ыйытыылары биэрэн билиилэрин-көрүүлэрин хаҥаталларыгар үөрэтэр-такайар. Былырыыҥҥыттан лиссиэйгэ география учууталынан үлэлиир Николай Иннокентьевич Захаров биһигини кытта тэҥҥэ сылдьара барыбытын олус үөрдэр. Кини көмөтө, түргэнэ-тарҕана, күрэхтэһиилэри, оонньуулары тэрийэрэ улахан сэргэхситиини таһаарар.
Юрий Владимирович Иванов оҕолорго элэккэй сыһыана, тэрээһиннээҕэ, киэҥ-холку көҕүстээҕэ, туох-баар аспытын-үөлбүтүн атыылаһан, тэҥҥэ бэлэмнэһэн, сүбэлээн-амалаан, чахчы да киһи эрэлин күүһүрдэр. Айаммытыгар куруук бииргэ сылдьар, көмөлөһөр төрөппүттэрбит бу да сырыыга үөрүүнэн барыстылар. Ирина Николаевна Сорова, Раиса Григорьевна Дагданча көх-нэм буолан, барытыгар тэҥҥэ түсүһэн сылаа да диэни умуннубут. Хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктанар Юлия Игнатьевна Аммосова айаммыт хас хардыытын хаартыскаҕа үйэтиттэ. Манна даҕатан эттэххэ, тохсус кылааһы бүтэрээччилэр альбомнарын кини түһэрбит хаартыскалара киэргэппиттэрэ. Валентина Николаевна Зыкова, Елена Павловна Калачева тэҥҥэ түбүгүрдүлэр, сүүрдүлэр-көттүлэр. 17-с №-дээх оскуола 4-с кылааһын бүтэрбит Алеша биһигинниин барсан үөрүү бөҕө буолла, оҕолору кытары доҕордосто, айаны наһаа кэрэхсээтэ, сөбүлээтэ. Түмүккэ, кылаас салайааччытын быһыытынан оскуолабыт олоҕор көхтөөхтүк кыттар, айаммытын тэрийсэр, тэҥҥэ сылдьар төрөппүттэрбитигэр бука барыларгар, айылҕа кэрэтин көрдөрөр Юрий Владимировичка, уһуйааччыларбытыгар Анна Егоровнаҕа, Николай Иннокентьевичка барҕа махталбын тиэрдэбин. Маны сэргэ, айаҥҥа, кэлиигэ-барыыга сүрдээх үчүгэйдик илдьэ сылдьыбыт суоппардарбытыгар, дойдулаахпар Семен Егорович Афанасьевка, Николай Ильич Бурнашевка, Сарыал Иванович Колосовка истиҥ махтал тылларбытын бука бары аныыбыт.
Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru