Баайаҕа — Таатта улууһун нэһилиэгэ. Улуус кииниттэн 60 килэмиэтир арҕаа сытар. Нэһилиэнньэтин ахсаана 918 киһи.
Тохсунньу 31 күнүгэр Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгэр Ил Дархан Айсен Николаев, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ уонна Ил Түмэн дьокутааттара үлэлээтилэр. Нэһилиэккэ оҕо уһуйаанын, култуура уонна успуорт киинин тутуллуутун хаамыытын билистилэр.
edersaas.ru
Баайаҕа бүгүн
Үлэ түмүгүнэн, Айсен Николаев баайаҕалар туруорсар сүрүн боппуруостарын: оҕо уһуйаанын, этнокултуурунай комплекс, успуорт-култуура киинин тутуллуутун уонна суол өрөмүөнүн төһө кыалларынан быһаарарга СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ольга Балабкинаҕа сорудахтаата.
Билиҥҥи туругунан, 80 миэстэлээх оҕо уһуйаана 30%-на тутуллан турар. Борис Фёдорович Неустроев-Мандар Уус 75 сааһын туолуутугар анаан Томторго сахалыы киин тутуллуохтаах. Бу киин Моҕол ураһаттан, Уус түмэлиттэн уонна саха балаҕаныттан турар буолуоҕа. “Сахам сирэ — XXI үйэҕэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһын чэрчитинэн 2014 сылтан тутуллан саҕаламмыт култуура уонна успуорт киинэ эмиэ үлэҕэ киирбэккэ турар. Бу киини тутуу үбүлээһинэ 27 мөлүйүөн солкуобайтан тахса суумаҕа тэҥнэһэр. Ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 13 мөлүйүөн 750 тыһыынча солкуобай, Таатта улууһуттан 4,5 мөлүйүөн солкуобай, Баайаҕа нэһилиэгиттэн 8 мөлүйүөн 880 тыһыынча солкуобай көрүллүбүт. Билиҥҥи туругунан, тутуу үлэтин 40 % бүппүт. Быйыл үлэҕэ киирэрэ былааннанар.
Ытык ийэҕэ сүгүрүйэн
Бу күннэргэ Таатта улууһугар СӨ Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра Иван Егоров «Хобороос» бэйиэмэтинэн, СӨ үтүөлээх артыыһа Валентина Якимец туруоруутугар “Ытык Ийэ” испэктээги көрдөрө сылдьар. Ытык ийэ оруолун СӨ үтүөлээх артыыһа Мария Данилова толорор. Февронья Малгина хос сиэн кыыһа, Харбалаах сэлиэнньэтин олохтооҕо Анна Семеновна Егорова испэктээк кэннэ санаатын үллэһиннэ:
— Олунньу 1 күнүгэр Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра “Ытык Ийэ” диэн испэктээги көрдөрдө. Эбээбит дьылҕата көстөр туруорууну олус долгуйан туран көрдүм, ытаатым. Ордук Мария Данилова оонньуута сүрэхпин таарыйда. Ийэм Александра Сидоровна Неустроева — Февронья Маайа диэн кыыһыттан сиэнэ. Ийэм суох буолбута иккис сыла буолла. Кини “Ытык Ийэ” испэктээк бастакы туруоруутун куоракка киирэн көрбүтэ, сыанаҕа ыҥыран эҕэрдэлээтилэр диэн долгуйан тахсыбыта. Эбээбин Февроньяны бэрт кыратык өйдүүбүн. Биэс уолун сэриигэ сүтэрбитин бары билэр, өйдүүр, хараастар этибит, испэктээги көрөн баран, өссө чугастык ылынан, ийэ да быһыытынан олус долгуйдум. Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра бу испэктээги өссө да туруоран, эдэр ыччакка сэрии алдьархайын кэпсии, көрдөрө турарыгар баҕарабын. Киинэҕэ, интэриниэккэ көрбүттээҕэр, кинигэҕэ аахпыттааҕар, бу курдук сахалыы туруоруу, артыыстар оонньуулара киһиэхэ чугас, ылыннарыылаах буолар эбит. Малгиннар сыдьааннарын ааттарыттан Үүнэр көлүөнэ кэлэктиибигэр, тыйаатыр уус-уран салайааччытыгар Алексей Павловка махталбын тириэрдэбин.
Уус Түмэлэ тутуллуоҕа
Айсен Николаев Таатта улууһун ытык киһитэ, саха норуотун биллэр ууһа Борис Неустроев -Мандар Ууска ыалдьыттаата. Мандар Уус үбүлүөйдээх сылын бэлиэтиир тэрээһин көһө сылдьар хамыыһыйатын мунньаҕа Баайаҕа нэһилиэгэр ыытылынна. Ил Дархан Айсен Николаев сахалыы киин тутуута салҕаныаҕа диэн эрэннэрдэ уонна «Саха сирин духуобунаһын киинэ Баайаҕаттан, Борис Федорович Неустроев-Мандар Уустан саҕаланар”, – диэн бэлиэтээн эттэ.
Борис Федорович-Мандар Уус Айсен Николаевы кытта көрсүһүүтүн туһунан биһиги хаһыаппытыгар бу курдук сэһэргээтэ:
– Ил Дархаммыт анаан-минээн ыалдьыттыы кэлэн, олус долгуйан, үөрэн олоробут. Тыа сиригэр олох-дьаһах хайдаҕын, биһиги, тимир уустара, үлэбитин көрөн-истэн барда. Ил Дархаҥҥа 50-тан тахса сыл устата ураһаны анаан-минээн үөрэтиим туһунан, ураһа саха олоҕор суолтатын, ис хоһоонун кэпсээтим. Сахалыы киин салгыы тутулларын Айсен Сергеевич өйөөтө. Онон аны күһүҥҥэ диэри тигинэччи үлэ-хамнас бөҕө барар буолла.
75 сааспын туоларбынан сибээстээн, Баайаҕа нэһилиэгэр кыайтарбатах үлэбит-хамнаспыт хамсыыр кыахтанна. Саамай сүрүн кыһалҕабытынан буолар — уус дьоҥҥо ананар мусуой дьиэтэ тутуллуох буолла. Сүүстэн тахса сыл анараа өттүгэр тутуллубут дьиэҕэ үлэлээбит мусуойбут сабыллан турар. Манна Саха сирин уустарын үлэлэрэ түмүллэн турар. Урукку кэм уустара уһулуччу бөҕө гына туталлар эбит. Икки сүүс сылын туолар, былыргыта улуус быраабатын дьиэтэ билигин нэһилиэкпит мусуойун дьиэтэ буолан тигинэччи үлэлии турар. Ханнык да саҥатык дьиэлэртэн бөҕө тутуулаах. Балыыһабыт дьиэтэ 120 сыл анараа өттүгэр тутуллубута, билигин да үлэлии турар. Араас сылларга хамыыһыйа кэлэн көрөр да, өссө үлэлиир кыахтаах диэн түмүк таһааран барар. Онон тутуу икки араастаах буолар эбит диэн санааҕа кэллим. Биирэ – киһи бэйэтигэр уйа туттуута, бэйэм үйэбэр туруоҕа диэн туттара, иккиһэ – үйэлэргэ, кэлэр көлүөнэҕэ анаан тутуута. Чөркөөх мусуойа, биһиги нэһилиэкпит мусуойун дьиэтэ, эргэ оскуолабыт, балыыһабыт дьиэлэрэ маннык үйэлээх тутуулар.
Ил Дархан өйөбүлүнэн ураһа, Уус түмэлэ тутуллар буолла. Билигин манна барсар маһы булар уустук да буоллар, үлэлиэхпит. Аныгы үйэ ирдэбилинэн маспытын, акылааппытын эмэҕирбэтин, сиигирбэтин диэн анал убаҕаһынан сотон тутарга былаанныыбыт. Ураһабыт туоһун тигиитэ 70 бырыһыана бүттэ. Аны күһүҥҥэ диэри тигэн бүтэрэн, хомуйан туруоруохпут. Сахалыы балаҕан саҥаттан тутуллуохтаах. Нэһилиэкпитигэр култуура, успуорт киинэ билигин көҥдөйө бүтэн турарын, аны күһүҥҥэ диэри үлэҕэ киириэҕэ, тутууну, суолбутун-ииспитин барытын хонтуруолга ылыам диэн Айсен Николаев эрэннэрдэ. Онон, биир нэһилиэккэ диэтэххэ, элбэх үлэ бараары турар.
Дириҥ устуоруйалаах, уус дьонноох Баайаҕа нэһилиэгэ сайда, үүнэ турдун. Дьиҥ сахалыы тыыннаах, олохтоох-дьаһахтаах нэһилиэк баар буолан, саха омуга тыыннаах.
Ньургуйаана Иванова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
хаартыскалар: Андрей Сорокин түһэриитэ уонна СӨ Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын пресс кииниттэн