Кыракый АН-2 сөмөлүөт сир кырсынан аҕыйах миэтэрэ сүүрээт, бэрт чэпчэкитик салгыҥҥа уйдаран таҕыста. Үөһэттэн дьоллоох Дьокуускай куорат дьиэлэрэ, Туймаада туналыйар хочото, арҕаа диэки Чочур Мыраан уонна Өлүөнэ эбэ ыраас халлааҥҥа сиэркилэ курдук көҕөрүмтүйэн көһүннүлэр. Дмитрий төгүрүк түннүк нөҥүө куорат көстүүтэ былыт быыһыгар сүтүөн иннинэ бэйэтин дьиэтин булан көрө сатаата. Этээстээх дьиэлэр быыстарыттан, чочумча буолаат, таба көрөн өрө тыынна.
edersaas.ru
Сөмөлүөт иһигэр парашют кэтэн олорор дьонун эргиччи көрбүтэ, долгуйалларын биллэрбэт буола сатаан отур-ботур дьээбэ-хообо тылларынан бырахсан, күлэн-үөрэн, бэрт сэргэх көрүҥнээхтэр. Үксэ эдэрдэр, ол быыһыгар кыргыттар эмиэ бааллар. Дмитрий Николаев олоҕун орто омурҕаныгар чугаһаан иһэн парашютунан бастакы ыстаныыта.
47 сааһыгар аан бастаан парашютунан ыстаныы
Харчы төлүү-төлүү ДОСААФ-ка тоҕо кэлэн суруттарбытын бэйэтэ да өйдөөбөт. Кини «АЛРОСА-ЯПТА» хонтуоратыгар үйэ чиэппэрэ лигиччи олорон эрэ, обургу өрүс тааһыттан саахар кыырпаҕар тиийэ араас кээмэйдээх, дьүһүннээх, быһыылаах алмаастары бэрийэн кэллэ. Маннык үлэҕэ биир миэстэҕэ өр тэһийэн-тулуйан олоруу, эппиэтинэстээх, болҕомтолоох буолуу ирдэнэр. Баҕар, онтон сиһэ көһүйэн, сылаарҕаан эбитэ дуу, үөһэттэн икки илиитин уунан баран салгыҥҥа хаар кыырпаҕын курдук чэпчэкитик тэлээрэн, көҥүл көтүүнү этинэн-хаанынан билиэн олус баҕарбыта.
Ол баҕатын толороору, бу кэлэн олорор. Оҕолоругар уонна кэргэнигэр көрдөрөөрү, парашютунан ыстаныытын камераҕа устуохтаах. Хорсун быһыытын кэрэһилиир видеотын кэлин табаарыстарыгар көрдөрүө, социальнай ситимнэргэ угуо. Өр-өтөр буолбакка Табаҕа тоҕойун ааһааттарын кытары Эркээни нэлэһийэр киэҥ хочото аһылынна. Нэһилиэктэн тэйиччи соҕус түһүөхтээхтэр даҕаны, тыал хайа диэки илдьэр? Дмитрий онтон төрүт долгуйбат, аан аһыллыбытыгар иннин диэки хардыылаат, биирдэ ыстанан кэбистэ. Аллараа сурулуу турда, санаатыгар биэс сөкүүндэ көттө дуу, суох дуу парашютун быатын тардан, үрүҥ купол аһыллан, сиргэ түһүүтэ улам бытааран биэрдэ.
Камератын фокуһун буллара сатыыр кэмигэр, кини иннигэр ыстаммыт киһитэ уолуйан, саппаас парашютун эмиэ арыйан икки мөһөөччүктээх түспүтүн видеоҕа уһулла. Сайыҥҥы халлаан ып-ыраас күөх урсунугар дьэрэкээн өҥнөөх хонуу сибэккилэрин ыспыт курдук тэлээрэ сылдьар парашютистары кыҥыы-кыҥыы хаартыскаҕа түһэрдэ. Үчүгэй каадыры хаба сатаан, сиргэ чугаһаабытын өйдөөбөккө да хаалла. Камератын кытта өрө мөхсөн, 800 миэтэрэ үрдүктэн икки мүнүүтэлээх ыстаныыны астына-дуоһуйа билбэтэ даҕаны. Хайа, манан бүттэ дуо? диэбиттии сиргэ субуруйа сытар парашютун көрдө. Иккистээн ыстаныан баҕарда эрээри, тоҕо эрэ тохтоото. Сөп буолла.
Дьиҥэр, кини авиацияҕа син сыһыаннаах соҕус. Бастакы үөрэҕэ дойду үрдүнэн аатырбыт Гражданскай авиация инженердэрин бэлэмниир Ригатааҕы институту бүтэрбитэ. Онтон Дьокуускай куорат аэропуордугар сөмөлүөт куттала суох көтүүтүн хааччыйар сирдээҕи сулууспаҕа үлэлээбитэ. 90-ус сылларга ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр хамнас төлөммөт буолбутугар идэтин, үлэтин хайысхатын уларытарга санаммыта.
«АЛРОСА»-ҕа аан аһыллыбыта
1993 сыллаахха алмаас сортировкалыыр дьону сүүмэрдииллэрин туһунан хаһыакка биллэриини көрөн, «АЛРОСА»-ҕа үлэ кэпсэтэ тиийбитэ. Оччолорго ЯПТА салайааччыта Ньургун Тимофеев этэ. Дмитрий Николаев сүүрбэччэ киһиттэн испииһэккэ хапсан, Москваҕа геологоразведочнай институкка тиийэн үөрэммитэ. Алмааһы аан бастакытын кини онно көрбүтэ.
«Бастаан үлэлии кэлэрбэр алмааһы кырыылыыр собуот ГРЭСК-э, билигин тутуу матырыйаалын атыылыыр «АЛМАС» таһыгар баар этэ. Хас сарсыарда аайы үлэ оптуобуһа дьону куораттан хомуйан аҕалара. Онтон куорат килбэйэр киинигэр «АЛРОСА-ЯПТА» дьиэтигэр көспүппүт, манна 25 сыл үлэлээтим. Кыра уолбун үөрэттэрэн, атаҕар туруораары өссө да уһуннук, 70-мар диэри үлэлиэхпин наада. Үгүс дьон биһигини үллэ турар үптээх, халыҥ харчылаах, баҕарбыттарын барытын атыылаһан ылар кыахтаах курдук саныыллар. Улахан хампаанньа социальнай өттүнэн хааччыллыыта, хамнаһа үчүгэй эрээри, син биир дьон тэҥинэн кыбартыырабытын ипотеканан ылбыппыт, учаастак атыылаһан, кэтэх дьиэ тутта иликпит, массыынабытын билигин даҕаны тоҥоробут. Омук сиригэр дьиэ кэргэнинэн быйыл аан бастаан сынньана барыахтаахпыт, ол эрэн, үлэбинэн Африкаҕа Анголаҕа, Англияҕа, Бельгияҕа командировкаҕа үгүстүк сырыттым», — диэн кэпсиир Дмитрий Николаев.
Анал классификаторынан алмаас хаачыстыбатын сыаналыыр сүрүн эксперт буолуон иннинэ кини сортировщиктан саҕалаан, үлэ үгүс-үтүмэн үктэлин дабайбыта. Кинилэргэ сарсыарда караатынан ыйыллыбыт алмааһы кэмнээн биэрэллэр, киэһэ оччону туттарыахтаахтар.
Дмитрий төрөппүттэрэ иккиэн Олоҥхо дойдута Сунтаартан төрүттээхтэр. Санкт Петербурга уонна Дьокуускайга үрдүк үөрэҕи бүтэрбит эдэр дьону Өлүөхүмэ куоракка анаабыттара. Улахан уол манна төрөөбүтэ эрээри, аҕыйах ыйдааҕар дьоно Дьокуускай куоракка көспүттэрэ. Уол аҕата Айылҕа харыстабылын иниспиэктэринэн үлэлиир этэ, оройуоннарынан үгүстүк командировкаҕа сылдьара. Ийэтэ оҕо саадыгар методиһынан үлэлээбитэ. Дмитрий бэйэтиттэн аҕыс сыл балыс бырааттаах.
Оҕо сааһын биир өйдөнөн хаалбыт кэрэ-бэлиэ түгэнэ – үс саастааҕар дьиэ кэргэнинэн Крымҥа, Ялтаҕа сынньана барбыттар. Онно муора кытылыгар олордоҕуна биир дьээдьэ медузаны аҕалан биэрбит. Уол куттаммакка, дьиктиргээн илиитигэр тутан, оонньоору гыммыта, сыраан курдук ньылбырыйан итии таас быыһыгар түһэн хаалбыт.
Тарбаҕар талааннаах уран уус
90-с сылларга эдэр ыалга ийэлэрэ биэрбит биир хостоох КПД дьиэлэригэр туох да миэбэл суох буолан, эр киһи быһыытынан, быһыллыбыт дуоскалары атыылаһан, сайынын аҕатын даачатыгар уһанан, устуруустаан, лаахтаан, ыскаап, кухоннай гарнитур, остуол, оҕо оронун, тэлэбиисэр стеллаһын оҥорон дьиэтин толорон кэбиспитэ. «Оттон билигин маҕаһыын аайы миэбэл толору, онон урукку курдук уһанар баҕам суох, дьиэ кэргэммин хааччыйан баран уоскуйан хаалбытым. Урут Сэбиэскэй былаас эстэрин саҕана хамнас төлөммөт, ас-таҥас кырыымчык буолан, кэргэним бэйэтэ килиэп астыыра, саһарчы буспут килиэбэ минньигэс да буолара», — диэн ахтар кини.
Дмитрий олоҕун аргыһын кытта 1991 сыллаахха балыыһаҕа билсибиттэрэ. Эдэр киһи илиитэ бааһыран барыта бэрэбээскэ буолан сыттаҕына, медсестра кыыс киһи санаатын иһинэн олус истиҥник бэрийэн, уол сүрэҕин уулларбыта.
Бааһынайдыҥы ыраас хааннаах, киэҥ харахтаах Лира Нам Модутуттан төрүттээх. 2000 сылларга ИДьМ санчааһыттан кэргэнин үлэтигэр, алмаас сортировкатыгар көһөн, иккиэн бииргэ үлэлииллэр. Кини билигин эксперт дуоһунастаах. Улахан уоллара Тимур 27 саастаах, гражданскай авиация инженер-механигын үөрэҕин ситэри бүтэрбэккэ, Санкт Петербург Пулково аэропуордугар үлэлиир. Кыра уол Денис сэттэлээх, бастакы кылаас үөрэнээччитэ.
Эдэр сааһы эргитии
«Лирам иккис уолун түөрт уончатыгар төрөөбүтэ, онон кырабытын атаҕар туруораары, мин 70 сааспар диэри үлэлээн, дьиэбэр харчы аҕалыахтаахпын, онон инникибэр сыаллаах-соруктаах буоламмын, олорорго да интэриэһинэй. Сааһыран баран оҕону көрөр ыарахан буолбатах, уолум олохпун киэргэтэр, сэргэхситэр, бассейнҥа, айылҕаҕа, балыктыы, өрүстэринэн оҥочонон устарга, хайаҕа тахсарга куруук илдьэ сылдьабыт. Күммүт-ыйбыт киниттэн тахсар. Бэйэм улахан уолум курдук Питеры олус сөбүлүүбүн. Ригаҕа үөрэнэ сылдьан биир түүн поеһынан айаннаан, оччолорго Виктор Цой, «Алиса» бөлөх рок-кэнсиэригэр кэлэр этибит», — диэн эдэр сааһын эргитэ саныыр.
Бүгүҥҥү сэһэргэһээччим олоҕор кэрчик курдук кэлэн иһэр тус-туһунан үлүһүйүүлэрдээх. Саҥа дьиэ атыылаһаары харчыларын өлүүлэһэн тутууга укпуттарын кэннэ тутааччы үлэтин ситэрбэккэ, сокуону сыныйан туран үөрэтэн, суукка үҥсүбүт. Улам юриспруденцияны интэриэһиргээн, элбэҕи хасыһан ааҕан, бэйэтэ юрист буола сыспыт кэмнээх. Москваҕа үөрэнэр кыыһыгар ноутбук ыыппытын, почта үлэһитэ тиэрдибэккэ, буруйдааҕы ирдэһэн, эппиэккэ тардаары эмиэ сууттаспыт.
Уоппускаҕа сынньана барар айаннарын үлэлэригэр төлүүр буоланнар, дьиэ кэргэнинэн үгүстүк Геленджиккэ, Туапсеҕа, Сочига күҥҥэ сыламнаан, сылаас муораҕа сөтүөлээн кэлэллэрэ. Ол сылдьан биирдэ өйдөөбүтэ, төрөөбүт дойдуларын кэрэтин көрө иликтэр эбит. Онон 2010 сылтан, сыал-сорук туруоран, Сиинэнэн, Буотаманан, Амманан доҕотторун кытта дьиэ кэргэнинэн оҥочонон усталлар, сатыы хас да көһү хаамаллар, хайаҕа тахсаллар. Балаакка туруоран, айылҕа кэрэ туонатыгар хоноллор, балыктаан кутаа уотугар үтэн, мииннээн сииллэр.
Өймөкөөҥҥө — Киһилээх хайатыгар
«Сыл аайы сайын уоппуска биэрбэттэр, онон өрөбүлбүтүгэр куораттан чугас Буотамаҕа, Кэҥкэмэҕэ үгүстүк сырыттыбыт. Ол сылдьан кэргэним уонна кыра уолум Кэҥкэмэ өрүс уҥуор өттүгэр тыатааҕыны көрбүттэрэ. Онон түргэнник куотан турардаахпыт. Өймөкөөҥҥө Киһилээх хайатыгар барарбытыгар үрүксээккэ аспытын-таҥаспытын укта сылдьан, таастар быыстарынан 2500 миэтэрэни 8 чаас устата үөһэ дабайбыппыт. Биһиги бэс ыйын саҥатыгар сылдьарбытыгар хайаҕа буһарык итии куйаас күннэр турбуттара, бырдаҕа элбэҕэ сөхтөрбүтэ. Бастаан эрэ ыарахан курдук, онтон киһи үөрэнэн хаалан, хайа чубукутун курдук сүүрэ сылдьаҕын. Хайа күлүгүн быыһыгар ордон хаалбыт хаары оргутан иһэр этибит. Аспыт — ууга суураллар түргэн хааһы, онон мин хас да киилэни бырахпытым. Хайа салгына ырааһыттан, чэмпэрээк мүөттээх дыргыл сытыттан, үөһэттэн көстүүтэ киһи дууһатын кылын таарыйар кэрэтиттэн сылайбыккын да билбэккин, хата өссө сэниэ, күүс-уох ылар курдуккун. Уус Ньара бөһүөлэгэр түһэн баран көнө аспаал суолунан хааман истэххинэ, мэйииҥ эргийэн ылан хачайдыыр, таастары атыллыыр курдук байааттаҥнаан хаамаҕын.
Онно табаарыһым туристары сатыы, сороҕун атынан илдьэр, балыктатар, хайаттан куугуначчы курулуу-курулуу түһэ турар күрүлгэннэри көрдөрөр. Сахабыт сирэ олус киэҥ сиринэн тайаан сытар, кэрэ да айылҕалаах.
Аны биирдэ Өлүөнэ өрүс устун 5 күннээх айаҥҥа туруннубут. Өлүөнэ остуолбаларын диэкиттэн куоракка тыынан устан тиийиэхтээхпит. Киэһэ аһаары сырыттахпытына гидпит хомуллар олоппоһугар тарбаҕын кыбытан кэбистэ, уҥуоҕа тостон, тириититтэн эрэ иҥнэ сылдьар. Киһибитигэр ыарыыны мүлүрүтэр эмп иһэртибит. Сарсыарда Өлүөнэ Остуолбаларыгар сатыы тиийдибит, хата дьолго травматолог быраас көстөн, уҥуор кытылга баар Тиит Арыыттан биинтэ, испиир, иннэ сакаастаан, тута тикпиттэрэ”, — диэн кэпсиир Дмитрий Иннокентьевич.
Сураҕа суох сүппүт саллаат
Эһиил Улуу Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйүн бэлиэтиэхпит, эһиги дьиэ кэргэнтэн ким эмит саа-саадах тутан сэриилэспитэ дуо? – диэн ыйытабын. Ийэтин аҕата, биирдэ да харахтаан көрбөтөх эһээтэ устуоруйа учуутала, Сунтаар хаһыатын кэрэспэдьиэнэ Конон Игнатьевич Архипов 1941 сыллаахха баҕа өттүнэн Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ барбыт. Баара-суоҕа биир сыл буолаат, Харьков куоракка тимир суол ыстаансыйатын харабыллыы сырыттахтарына ньиэмэс сөмөлүөттэрэ көтөн кэлэн, дэлби буомбалаан, саха саллаата сураҕа суох сүппүт. Хомойуох иһин, көмүс уҥуоҕун да булбатахтар. Ол эрэн, кини аатын ааттатар ыччаттарыгар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр ситэри олорботох олоҕо салҕанар.
«АЛРОСА» бэтэрээнэ
Хаһыаппыт дьоруойа Дмитрий Николаев номнуо «АЛРОСА» бэтэрээнэ буолла. Хампаанньа үлэһиттэрэ икки сиртэн биэнсийэ ылаллар: судаарыстыбаттан уонна «Алмаастаах күһүн» пуондаттан. Онно үлэ ыстааһыттан, акылааккыттан, төһө үбү хампаанньаҕа кыттыгас укпуккуттан көрөн биэрэллэр.
«Биэнсийэҕэр тугунан дьарыктанар санаалааххыный?», — диэн ыйыппыппар толкуйдаабакка, хап-сабар: «Кыра уолбун үөрэттэрэн, олоҕор миэстэтин булларар туһугар 70-бар диэри үлэлиэхпин наада, онон дьыбааҥҥа тиэрэ түһэ сытан бүгүн тугунан дьарыктанабын диэн иҥэ-бата сатыыр туһунан толкуй суох. Дьиэбэр биэнсийэ буолбакка, хамнас аҕалар туһунан саныыбын», — диир кини.
Биллэн турар, олохпут тупсан, бары өттүнэн сайдан, дьон биэнсийэҕэ тахсар сааһа уһаан, билигин 50-нун ааспыт киһи үксэ бэрт сэргэх, эдэрчи көрүҥнээх. Мин сэһэргэһээччим саастыылаахтарыттан быдан эдэр көрүҥнээх. Хойут кэлбит оҕо сааһырбыт төрөппүттэригэр олоххо интэриэһи күөдьүтэн, сарсыҥҥыга эрэли саҕан, салгыы үлэлииргэ кыах биэрэн, инникигэ сирдиир суолдьут сулус буоллаҕа. Сылайар, сэниэҥ эстэр кэмигэр аттыгар кэлэн кууһара, сыллыыра да эмтиир, сылааҕын таһааран, сарсын эмиэ үлэҕэр тахсан, хамнас аахсан, оҕоҥ туһугар олох инники күөнүгэр өрө мөхсө сылдьаргар күүс-уох биэрэр сырдык аналлаах.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru