Арсен Томскай: “Бастаан  сэнииллэр этэ, онтон  соһуйаллара, билигин — ытыктыыллар!”

Бу күннэргэ «Индрайвер» сыһыарыыны төрүттээччи Арсен Томскай туһунан кэпсэтии үгүстүк таҕыста. Ол курдук баайа-дуола 1 миллиард дуолларга тэҥнэстэ диэн суруйар буоллулар.

Былырыын «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Родион Кривогорницын Арсен Томскайы кытары кэпсэтиитин  сэргээн ааҕыҥ.

edersaas.ru

Саха сириттэн ыраах Америка Холбоһуктаах штаттарын тэбэр сүрэҕэр — Нью-Йорка, Мехико курдук 9 мөлүйүөннээх куоракка, Соҕуруу Африка киин куоратыгар уонна континент сүрүн муора пуордугар — Кейптауҥҥа тиийэн олук охсон, тыһыынчанан сыл сайдыбыт омуктары кытта тэҥҥэ алтыһар, этэргэ дылы, судургу дьыала буолбатах. Бу манна барытыгар булугас өй, омук тылынан иҥнибэккэ саҥарыы, сокуоннарын тутуһуу, уйулҕаларын, итэҕэллэрин уратытын билии ирдэнэр. Ол оннук саха чаҕылхай ыччата баар, бу ааттаммыт куораттарга үлэлии-хамсыы, аатын ааттата сылдьар. Кини аата- Арсен Томскай.

Сайдыы суолун тутуһуохха

— Арсен, эн аан дойдуну барытын кэриэтэ кэрийдиҥ. Онон сылтаан эйиэхэ “Мин кимминий” диэн ыйытыы турбута буолуо. Бэйэҕин мас сахабын дэнэҕин дуо?

— Өйбүнэн-санаабынан сахабын дэнэбин. Соторутааҕыта ДНК ньыматынан хааммын туттараммын, ону өссө биирдэ бигэргэппитим. Мин санаабар, атыттар эмиэ туттаран, бэйэлэрин туһунан элбэх саҥаны билиэхтэрин сөп. Бастатан, бэйэбин сайыннарааччы (развиватор) уонна технологическай предприниматель быһыытынан сананабын. Биллиилээх учуонай Лев Гумилев сахалары пассионарийдар диирэ, о.э. ту­­руоруммут сыалы туох да ­буолбутун иһин, оннооҕор бэйэҥ олоххун, чугас дьонуҥ олохторун толук ууран да туран ситиһии. Мин үгүс саха курдук бэ­­йэбин пассионарий быһыытынан билинэбин. Мин үлэм биэс олуктан турар. Бастаан “тулалыыр дьон” (окружение), онтон “хамсаныы” (действие), салгыы “кыах” (способность) кэлэр, онтон сыаннас уонна, дьэ, чыпчаалга, миссия, сахалыы эттэххэ – “олоххо ананыы”.

— «СахаИнтернет», кэлин «Синет» диэн ааттаммыт тэрилтэ, 1999 сыллаахха тэриллибитэ. Ол саҕана толкуйдуур этиҥ дуо — 20 сылынан хайдах буолуо диэн?

— Мин идэм – программист. Ол иһин мин “СахаИнтернети” бас­татан туран, көҥүл, кимтэн да тутулуга суох буолар сыалтан уонна бэйэм сөбүлүүр, сүрэҕим сытар дьыаланан дьарыктанаары саҕалаабытым. Улахан ааттаах тэрилтэни тэрийэр баҕа биир түгэн кэнниттэн кэлбитэ. СГУ-ну кытта бииргэ үлэлээбит кэмнээхпин. “Үс Хочо” улахан бырайыак оҥорбуппут – технопарка тэрийии. Биһиги туох баар суруктарын, докумуоннарын оҥорбуппут, ол түмүгэр университет бастыҥ үөрэх тэрилтэлэрин ахсааннарыгар киирбитэ. Кэлин СГУ Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет аатын ылбыта. Хомойуох иһин, үрдүк үөрэх кыһатын сорох-сорох тойотторун-хотуттарун бэрт былдьаһыыларын түмүгэр мин оҥорбут өҥөм сыаналамматаҕа, аатым ханна да ааттамматаҕа. Ол кэнниттэн мин кимтэн да тутулуктаммат уонна бэйэбин бэйэм хааччынар гына үлэлииргэ быһаарыммытым.

— Саха суруйааччыларын айымньыларын аахпытыҥ дуо?

— Мин оҕо сылдьан Далан “Бүтэй Бүлүүтүн”, Амма Аччыгыйа “Сааскы кэмин”, Гаврил Ксенофонтов “Эллэйаадатын”, Былатыан Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотурун” аахпытым. Мин санаабар, бу айымньылары бэйэтин саханан билинэр киһи барыта ха­­йаан да ааҕыахтаах. Ити айымньылар испииһэктэрэ мин блогпар far.ykt.ru баар.

— Өксөкүлээх Өлөксөй «Ойуун түүлэ” диэн 1910 сыл­лаахха суруйбут улахан айымньытыгар саха норуотун туох күүтэрин суруйбута. Кини, омук быһыытынан сүппэт-симэлийбэт суолбутунан үөрэхтээх буолууну, атын тыллары баһылааһыны ааттаабыта. Улахан омуктары кытта тэҥҥэ кэпсэтэр, аахсар сыалтан…

— Алексей Елисеевич, бөлүһүөк буоларын быһыытынан, саха омугун хаарыйбыт ХХ үйэ улахан тургутууларын өтө көрбүтэ. Мин са­­наабар, биһиги бас-көс дьоммут ааспыт үйэҕэ уонна саҥа үйэ саҕаланыытыгар үөрэхтээһиҥҥэ ыыппыт далааһыннаах үлэлэрин түмүгэр, биһиги бүгүн үөрэхтээх омук быһыытынан биллэбит. Киин куораппытыгар улахан таһымнаах университет, элбэх араас таһымнаах үөрэх тэрилтэлэрэ бааллар, IT-индустрия тэриллэн эрэр. Билигин, мин санаабар, сүрүн кыһалҕабыт – биһигини омук быһыытынан түмэр биир сүрүн национальнай ­идиэйэбит суох. Биһиги кимнээхпитий – сахалар? Саха сирэ диэн тугуй? Биһиги бүгүн сиртэн хостонор баайбыт эрэ суотугар олоробут, онно эрэнэн. Бу кутталлаах санаа. Тоҕо диэтэргин, сиртэн хостонор баайдар суолталара улам аччаан иһэр. Аан дойду сайдыылаах дойдулара ньиэптэн-гаастан аккаастанан атыҥҥа көһөр туһугар үлэни ыыталлар. Дьиҥнээх бриллианнары оҥорон таһаарыллыбыттар (искусственнай) солбуйан эрэллэр. Сүрүн баайынан-дуолунан киһи ис кыаҕа, өйө-санаата буолан иһэр. Ол иһин биһиги уталыппакка бэйэбит омук быһыытынан сайдар суолбутун, хайысхабытын тобулуохтаахпыт. Мин “Синет” суолун тутуһуохха диэн этии көтөҕөбүн – САЙДЫЫ суолун. Бу аартык биһиги тэрилтэбитин сайыннарда, ол иһин мин итэҕэйэбин: барытын да саҥа таһымҥа таһаарыа диэн. Санаан көрүҥ, биһиги бэйэбит сайдабыт уонна тэҥинэн тулалыыр эйгэни сайыннарабыт уонна ону билии, үөрэх, саҥа технологиялар нөҥүө ыытабыт. Маннык күүстээх хайысханы биэрдэхпитинэ, 20-30 сыл иһинэн биһиги олохпутун тосту уларытар, тупсарар кыахтаахпыт. Төрдүс бырамыысыланнай өрөбөлүүссүйэ кэмигэр атын омуктары кытта тэҥҥэ күрэстэһиэхпитин сөп.

— Ykt.ru саайтка «Кэпсээ», «Дьоһун саас” дьон кэпсэтэр, санаа атастаһар сирдэрэ бааллар. Балар дьылҕалара хайдах буолуой?

— Билигин whatsapp сыһыарыынан саха дьоно олуһун туттар. Ол онтон сиэттэрэн, бу форумнар сыһыарыыларын оҥоро сылдьабыт, батсаапка майгынныыр буолуо. Бастаан дьон хайдах ылынарын үөрэтэн көрүөхпүт. Биллэн туран, саха тыла киэҥ ситимҥэ баар буолуохтаах уонна сайдыахтаах. Биһиги ону өйүөхпүт. 1999 сыл­лаахха биһиги Интэриниэт ситимигэр бастакы сахалыы тыллаах саайты оҥорбуппут. “Эдэр саас” хаһыаты ykt.ru уган саҕалаабыппыт. Мин онон киэн туттабын.

«Синет Спарк” уонна “Синет Сахавуд”

— Былырыын эн эндаумент-фонд тэрийэбин диэн эппитиҥ, ол онно 1 мөлүйүөн дуоллары угарга бэлэммин диэбитиҥ. Бу бырайыак ханна тиийдэ?

— Былырыын сайын мин Москваҕа саҥа “Ходынское поле” пааркаҕа сылдьыбытым. Ол кэмҥэ 203-с микро-оройуоҥҥа ардах кэнниттэн аппа үөскээбитэ интэриниэт ситимин тилийэ көппүтэ. Бу маннык астыга суох көстүү миигин харааһыннарбыта, мин төрөөбүт куораппыттан кыбыстыбытым. Ол күннэргэ биһиги ­оруобуна inDriver-га харчы угуутун ситэрбиппит, онон мин бэйэм аахсы­йаларым өлүүтүн атыылааммын киирбит харчыны бу бырайыакка угуохпун сөп этэ. Мин этиибэр ким да хоруйдаабатаҕа. Кэлин бил­либитинэн, айдааннаах аппа аттыгар баар сир сороҕо кэтэх бас би­лиигэ сылдьара. Ол иһин кими эрэ кытта ол сири былдьаһар сыыһа буолуо. Бииртэн үөрэбин – ити ­миэстэҕэ сабыылаах, сылы мэлдьи үлэлииир паарка тутуллара бы­­лааннанар. Ол туһунан миэхэ куорат хотуна Сардаана Авксентьева иһитиннэрбитэ. Онон мин баҕа са­­наам олоххо киириэ диэн эрэнэбин. Уопсайынан, мин оннук баай киһи буолбатахпын. Мин элбэх уурунуум суох, хамсаабат баайым-­дуолум суох, оннооҕор бас билэр тимир көлөм суох. Наадыйдахпына кылгас кэмҥэ уларсыахпын, куортамнаһыахпын сөп буоллаҕа. Мин аныгы кэм киһитэбин, миэхэ тулалыыр эйгэни, дьон олоҕун тупсарыынан дьарыктанар быдан интэриэһинэй.

— Тыа сиригэр олорор дьон олохторун-дьаһахтарын толору билэбин дии сананаҕын дуо? Эн санааҕар тыа сирэ хайа диэки сайдыахтааҕый?

— Бу олоххо тугу барытын билэбин диир табыллыбата буолуо. Куоракка улааппыт киһи быһыытынан, итинник диир кыаҕым суох. Ол эрэн, оҕо сылдьан Хаҥалас Өктөмүгэр аймахтарбар куруутун сылдьар этим. Үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьан бэйэм айан та­­һаарбыт үбү-харчыны ааҕар анал бырагырааманы туруорар сыалтан, үгүс улуустарга сылдьыбытым. Онон тыа сиригэр олох-дьаһах хайдаҕын билэбин.

Мин аныгы технологиялар күүстэригэр эрэнэбин уонна итэҕэйэбин. Тыа сиригэр сөптөөх, табыгастаах аныгы арыйыылары көрдүөххэ уонна олоххо киллэ­риэххэ. Оҥорон таһаарыыттан саҕалаан – холобура тыа хаһаа­йыстыбатыгар сөптөөх саҥа толкуйдааһыннары уонна күннээҕи олоххо-дьаһахха туттуллары – “Өйдөөх дьиэ” эбэтэр ыраах сылдьан, дьиэҕэ олорон Интэриниэт нөҥүө үөрэҕи. Манна даҕатан эттэххэ, бу күннэргэ биһиги «Синет Спарк» диэн саҥа барылы саҕалаатыбыт. “Спарк” диэн тыл тылбааһа “кыым” диэн суолталаах. Ол аата, кыраттан саҕалаан, улахаҥҥа тиийии. Бу үлэ сүрүн сыала-соруга – Саха сиригэр саҥа технологиялары көрдөөһүн уонна олоххо киллэрии. Бастакытынан, Дьокуускай куорат бу олоххо аналын толкуйдааһын уонна салгыы биир халыыптаах уопсай тас көстүүтүн (дизайн-код) оҥоруу. Иккиһинэн, сылы эргиччи үлэлиир дьон сынньанар уу дойдутун (аквапарк) тутуу. Куорат дьаһалтата тутууга сир биэриэхтэрин сөбүн туһунан иһитиннэрдэ. Аны харчы угар кыахтаах улахан инвесторы көрдүөхпүт. Үсүһүнэн, олорор дьиэлэр үрдүлэринэн араас кээмэйдээх төгүрүк сабыылары (купол) тутуу. Төрдүһүнэн, быылы утары охсуһуу. Сайынын Дьокуускайга бу кыһалҕа сытыытык турар, ол кистэл буолбатах.

— Эн сахалыы киинэ ус­­тааччылары кытта бииргэ үлэлээбитиҥ. Соторутааҕыта ити эйгэҕэ үлэлиир дьону кытта көрсүбүтүҥ. Эһиги айар холбоһуккутуттан тугу кэтэһиэххэ сөбүй?

— Биһиги үлэбит биир сүрүн хайысхата — өй күүһүнэн оҥорон таһаарыыны өйөөһүн, аҥаардас IT эрэ буолбатах. Киинэ уонна анимация, биллэн туран, интэ­риэһинэй уонна кэскиллээх оҥорон таһаарыы хайысхаларыттан биирдэстэрэ. Чуолаан саха киинэтэ бачча сайдан турар кэмигэр. Онон “Синет” 20 сыллаах үлэтин бэлиэтиир кэмигэр саха киинэтин сайыннарар анал “Синет Сахавуд” диэн пуонда тэрийэргэ быһаарынныбыт. Бу тэриллии нөҥүө 5 мөлүйүөн солкуобайынан биэстэн итэҕэһэ суох киинэ устааччыларга көмөлөһүөхпүт. Тоһоҕолоон этиэм этэ – бу барыта бэйэбит үппүтүттэн. Уонна биир сүрүн ирдэбил баар – киинэ хайаан даҕаны атын дойдуга тахсар, аан дойду көрөөччүтүн болҕомтотун тардар ис хоһоон­ноох буолуохтаах. Саататар, чэпчэки ис хоһооннох кэмиэдьийэ буолбакка, дириҥ ис хоһоонноох, киһини толкуйдатар үлэ буолуохтаах. Хомойуох иһин, төһө да элбэхтэ суруйбуттарын, хайҕаабыттарын иһин, сахалыы киинэни устууга көмө биирдиилээн эрэ дьоҥҥо бэриллэр эбит. Онон бу саҕа­лааһыммыт ситиһиилээх буоллаҕына, көмөбүт кээмэйин улаатыннарыахпыт диэн эрэннэрэбин.

Нью-Йорк, Мехико, Кейптаун, Медельина. Салгыы Пекин, Дели…

— Былырыын “Индрайвер” хонтуоратын Дьокуускайтан Нью-Йорк куоракка көһөрбүтүҥ. Тоҕо?

— Биһиги дьиҥ чахчы аан дойду таһымнаах тэрилтэни тэри­йэр буоллахпытына, биһиги бу Орто дойдуга киэҥник биллибит, улахан ааттаах-суоллаах бааннарга, юридическай тэрилтэлэргэ, аудитордарга бэйэ дьоно буолуохпутун баҕарар буоллахпытына, кинилэр курдук дьону кытта билсэр-көрсөр, барытыгар быһаарсар, тэҥҥэ аахсар буолуохтаахпыт, оччоҕо сайдар кыахтаахпыт. Үрдүк таһымнаах идэтийбит дьону аан дойду дьыалабыай кииннэриттэн эрэ булуохха сөп. Билиҥҥи аан дойдутааҕы бэлитиичэскэй балаһыанньаны учуоттаатахха, оннооҕор Москва олорго киирсибэт. Лондон, Гонконг, Сингапур, Нью-Йорк курдук куораттар дьыалабыай кииннэр буолаллар. Биһиги Америка континеныгар элбэх дойдуга бэ­­йэбит тэрилтэбит салааларын арыйдыбыт. Аан дойду үп-харчы эйгэтигэр улахан сабыдыаллаах NYSE и NASDAQ биржалара баалларынан, Нью-Йорк куораты талбыппыт. Хонтуорабыт кыра, 10 эрэ үлэһиттээхпит, сүрүннээн үп-харчы уонна быраап өттүнэн дьа­рыктанар дьон. Үлэһиттэрбит улахан аҥаардара Дьокуускайга үлэлииллэр-хамныыллар, 300-тэн тахса киһи. Билигин Индрайвер өҥөтүнэн 18 араас дойду 200 куоратыгар тутталлар. Маны таһынан, сотору Кытайга, Индияҕа уо.д.а. дойдуларга арыйыахпыт.

— Маннык ситиһии төрдө туохха сытарый? Туох кистэлэҥнээххиний?

— Биһиги үлэбитин сайдыыга туһаайабыт, болҕомтону үлэлииргэ, айарга-тутарга уурабыт, ис кыахпытын арыйыыга уонна биисинэс сайдыытыгар мунньуллубут билиини-көрүүнү туһаныыга. Маны таһынан биһиги тулхадыйбат суолталаахпыт, сыаннастаахпыт уонна ылыммыт санаалаахпыт. Бу — туһалааҕы оҥоруу, куһаҕантан туора туруу, биэрбит тылга туруу. 20 сыл устата биирдэ даҕаны хамнаһы хойутаппатаҕым, ону аһары баран, биир да төлөбүрү уһаппатаҕым, барытын болдьоҕор төлөөн испитим, төһө да ыарахан, үп-харчы кэмчи да буоллар. Онтон мин астынабын, дуоһуйабын.

— Дойду киин куораттарыгар, атын дойдуга эһиги тэрийбит саха тэрилтэтигэр хайдах сыһыаннаһалларый?

— Дьикти уонна ураты историялаах, киһи сөҕөр ситиһиилээх, сайдар суоллаах хампаанньа курдук көрөллөр. Бастаан утаа үөһэттэн көрөр этилэр, онтон күлүү-­элэк оҥостоллоро, ол кэнниттэн соһуйаллара, билигин буоллаҕына ытыктаан эрэллэр. Индия чулуу киһитэ Махатма Ганди этэн турар: «Бастаан эйигин аахайбаттар, онтон күлүү гыналлар, ол кэнниттэн эйигинниин охсуһаллар, тиһэҕэр эн син биир кыайыылаах тахсаҕын”.

— Салалта өттүттэн ыгыы-түүрүү Ykt.ru-га баара дуо?

— Баара. Билигин оннук суох, туһата суоҕун өйдөөтөхтөрө.

— Ааспыт 20 сыл устата араас тургутуулары ааспыт буолуохтааххын?

— Сыалай дойдулар хоруупсу­йаҕа убаммыт тойотторун утары киирсэ сылдьыбыппыт. Холобура, Казахстаҥҥа 2016 сыллаахха. Маннык түгэннэр эйигин уонна бииргэ үлэлиир доҕотторгун өссө күүстээх, чиргэл оҥороллор.

— Арсен, түмүккэ тугу этиэҥ этэй?

— Англия тылыгар «underdog» диэн тыл баар. Нууччалыы тыл­бааһа — “темная лошадка”, сахалыы – «ким да урут истибэтэх-билбэтэх киһитэ” диэххэ сөп. Биһиги бу маннык «андердогтарбыт». Тоҕо диэтэргин, аан дойдуга сураҕырбыт Гарвард, Оксфорд курдук үөрэх тэрилтэлэрин бүтэрбэтэхпит, үгүөрү үбү-харчыны булар кыахпыт суоҕа, анал IT-үөрэхтээх дьону булар олус диэн уустук этэ. Оннооҕор саҕалыыр кэммитигэр Саха сиригэр интэриниэт киһи өйүгэр баппат ыарахан сыаналаах этэ. Бастаан Арассыыйа тас өттүгэр тахсарбытыгар биһиэхэ ким да итэҕэйбэтэҕэ. Суруналыыстар да, үп-харчы, экэниэмикэ эйгэтин ырытар анал үөрэхтээх дьон да.

Биир эйгэҕэ үлэлиир дьоммут (конкуреннарбыт) олох даҕаны аахайбат этилэр, атахтарын анныгар буккулла, мэһэй-таһай сылдьар дьон курдук көрөллөрө. Ол да буоллар, бу мантан барытыттан чаҕыйбакка биһиги уһулуччулаах суолу аастыбыт, Арассыыйа уонна аан дойду биир бастыҥ тэрилтэтин чиҥник атаҕар туруордубут. Астынарым диэн, бу маны барытын биһиги кими да албыннаабакка, түөкүннээбэккэ, бэрик биэрэн дуу, билсии-көрсүү көмөтүнэн дуу буолбакка, бэйэбит өйбүтүн, ис кыахпытын, түүннэри-күнүстэри үлэлииргэ дьулуурбутун туһанан ситистибит. Бу үтүө холобурбутунан бэйэбит курдук аан дойдуга баар (ол иһигэр Саха сиригэр эмиэ) тыһыынчанан, мөлүйүөнүнэн ким да билбэт уолаттарын-кыргыттарын (андердогтарын) бу маннык ситиһиигэ угуйуохпут. Онон, саха ыччата, кытаатыҥ, харса суох сайдыы суолунан кимэн киирэн иһиҥ!

Родион Кривогорницын,

«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru