Анаабырга сандаарбыт култуура киинэ

Бөлөххө киир:

Уһук хоту, ыраас уулаах, холку-наҕыл бэйэлээх Анаабыр өрүс чэҥ муус холумтаннаах, тымныы туман тыыннаах Хотугу муораҕа түһэр сиригэр, туундара нэлэмэн иэнигэр Анаабыр улууһа кэҥээн-тэнийэн сытар.

edersaas.ru

Бу улууска икки эрэ нэһи­лиэк баар: Сааскылаах уонна Үрүҥ Хайа. 3 300 кэриҥэ киһи (сахалар, эбэҥкилэр, долганнар) олорор. Улуус кииниттэн өрүһү батыһа тус хоту уһуннахха, ото-маһа, ойуура суох киэҥ туундара нэлэһийэр сиригэр, долганнар уутуйан олохсуйбут Үрүҥ Хайа бөһүөлэгэр тиийэҕин. Мантан Лаптевтар муоралара чугас. Нэһилиэнньэтин ахсаана – 1 148 киһи.

Бу нэһилиэккэ дьүкээбил уотунуу араас өҥүнэн суһумнуур, үйэлэри уҥуордаан кэлбит өбүгэлэр баайдарын – төрүт култуураны, ­үгэстэри харайар-ха­раанныыр, сайыннарар кыһалаахтар. Ол – ыраахтан сандааран көстөр, ыҥыра-угуйа турар аныгылыы тупсаҕай тутуулаах уораҕай, “Һэйро” этно-култуура киинэ.

2013 сыллаахха Арассыыйаҕа Култуура сылын түмүгүнэн, “Имя культуры” диэн бириэмийэ бастыҥ үлэлээх, аныгылыы ньымалары туһанар, айар куттаах култуура үлэһиттэригэр туттарыллыбыта. “Арассыыйа култууратын бастыҥ үлэһитэ” үрдүк аат Үрүҥ Хайа национальнай (долганскай) нэһилиэк “Һэйро” этно-култуура киинин методиһа Сергей Васильевич Сыроватскайга туттарыллыбыта. Ону тэҥэ, “Арассыыйа култууратын бастыҥ тэрилтэтэ” ааты эмиэ бу киин ылбыта. Манна өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 400-чэ култуура үлэһитэ кыттыбытыттан көрдөххө, чахчы бастыҥтан бастыҥнар кыайдахтара.

Нэһилиэк тэбэр сүрэҕэ

Саҥа киин 200 көрөөччү олорор кэнсиэртиир саалалаах. Манна нэһилиэк туох баар тэрээһиннэрэ ыытыллаллар, дьон-сэргэ түмсэр, этэргэ дылы, бөһүөлэк тэбэр сүрэҕэ, оргуйар киинэ буолар.

Нэһилиэккэ 200-чэ киһини түмэр сүүрбэччэ уопсастыбаннай түмсүү уонна дьоҕуру сайыннарар кулууптар тэриллэн үлэлииллэр. Ырыа куруһуога, үҥкүү, ВИА, хор, ырыа айааччылар сойуустара, этнофольклорнай ансаамбыл, аҕалар түмсүүлэрэ, дьахтар кэмитиэтэ, бэтэрээннэр сэбиэттэрэ, ыччаттар сойуустара, уо.д.а.

Дириэктэр Сергей Сыроватскай салалтатынан «Анаабырга тыыннаах дорҕоон» диэн тыыннаах муусука бырайыага үлэлиир. 2014 сылтан “Уохтала” долганскай үҥкүү ансаамбыла “образцовый” диэн ааттанар. Эһиилигэр “Хайачаана” үҥкүү кэлэктиибэ Таилаҥҥа баран, норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ кыттан, “Бастыҥ фольклорнай айар үлэ” номинацияҕа кыайбыта. Ону тэҥэ, “Хотугу сулус-2015” өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлгэ лауреат аатын ылбыта.

“Һэйро” этно-киин үлэтэ-хамнаһа, этэргэ дылы, оргуйан олорор. Ол да иһин, ситиһиилэрэ да баһырхайдар. Табаһыттар норуоттар икки ардыларынааҕы сэминээрдэрэ, сүлүөттэрэ, Күнү көрсүү бырааһынньыга, “Көс ыал” куонкурус, балыксыттар, булчуттар күрэстэрэ, үгүс куонкурустар, кэнсиэртэр… Бу барыта тэрээһини, сатабылы, сыраны эрэйэр.

Киин үлэһиттэрэ улахан кү­­рэстэргэ кытта барар биир дойдулаахтарыгар көмөлөһөллөр. Прасковья, Валериан Поповтар “Аан дойду бастыҥ көс ыала”, Нарыйа Спиридонова “Мини-мисс Мира”  ааты ылбыттарыгар улахан өҥөлөөхтөр.

Түмсүү, дьарык элбэх

Сергей Васильевич Сыро­ватскай Уус Алдан улууһун Өнөр Эһэлээх нэһилиэгиттэн төрүттээх. Кини Анаабырга 1998 сылтан күтүөт буолан кэлиэҕиттэн, култуура эйгэтигэр үлэлиир. “РФ култууратын бастыҥ үлэһитэ” бэлиэ хаһаайына, СӨ култууратын туйгуна.

Билигин Арктикатааҕы хотугу норуоттар култуураларын уонна искусстволарын саҥа дьиэтигэр “Һэйро» этно-култуура киинин дириэктэринэн айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар.

— Биһиги кииммит өр сыллаах үлэтин ситиһиитинэн, 2013 сыллаахха Арассыыйаҕа биир бастыҥ култуура тэрилтэтин үрдүк аатын сүкпүппүт элбэххэ эбээһинэстээбитэ.

Этно-кииҥҥэ араас хайысха­лаах кулууптар,  куруһуоктар, түмсүүлэр элбэхтэр. Ол курдук, тыыннаах муусуканы сайыннарар инниттэн, “Элдэн суһумнара” (сахалыы – дьүкээбил) диэн вокальнай-инструментальнай ансаамбылы салайан үлэлэтэбин.

— Эн санааҕар, хоту дойду олохтоохторугар култуура киинин суолтата?

— Биллэн турар, суолтата олус улахан. Аҥаардас биһиги Үрүҥ Хайабыт, долганнар түөл­бэлээн олорор нэһилиэктэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ суос-соҕотох.

Муустаах байҕал кытылынан тайаан сытар 72-с хотугу эргимтэҕэ баар нэһилиэккэ долган дьоно-­сэргэтэ дьиэ табатын иитэн, аһаан олорор, бултууллар, балыктыыллар. Манна 8 ыйы быһа суол диэн суох. Санаатыҥ да улуус киинигэр, эбэтэр куоракка барар уустуктар­даах. Ол иһин аныгылыы тутуулаах култуура киинэ хоту сир дьонугар олус наадалаах.

Ону тэҥэ, бу тэтимнээх, сайдыылаах үйэҕэ бэйэ норуотун сиэрин-туомун, үгэстэрин, фольклорун харыстыырга, сүтэн хаалбатын туһугар күүстээх үлэ барар. Барахсаттарым, дьоно-сэргэтэ түмсүүлээхтэр, ол наһаа көмөлөөх. Түмсэр сирдэрэ – биһиги кииммит.

— Уопсастыбаннай олоххо дьон көхтөөх дуо?

— Манна айар талааннаахтар, мелодистар, ырыаһыттар элбэхтэр. Кинилэргэ “Кыа кыымнара” диэн айар түмсүү тэтимнээхтик үлэлиир, салайааччылара — долган поэтессата Аксинья Спиридонова. Бу сотору кинилэр айымньыларынан “Дууһабыт иэйиитэ — тус хоту дойдубар” диэн улахан антология кинигэ тахсыахтаах. Уран тарбах­таах маастардар, долган омук дьүкээбиллии дьэрэкээн оһуорун-мандарын тиһэр иистэнньэҥнэр үгүстэр. Кинилэргэ анаан улахан быыстапкалар буолаллар.

Манна, аатырбыт худуоһунньук Юрий Спиридонов дойдутугар, ини-бии Дмитрий, Николай Кылтасовтары сэргэ, самодеятельнай худуоһунньуктар үгүстэр. Ол иһин “Туундара суһума” диэн улахан художественнай быыстапкалары ыытабыт.

Ону кытары “Уохтала” (туундара хатыҥа) образцовай оҕо долган фольклорун ансаамбыла (сал. П.И. Туприна), “Хайачаана» долган үҥкүүтүн ансаамбыла (сал. А.Н. Катанова), “Сэдэмэ утума” долган фольклорун эр дьон ансаамбыла (сал. Н.А. Попов, В.А. Туприн), хор кэлэктиибэ (сал. П.П. Федорова), “Чикуллик” оҕо вокальнай куруһуога (сал. Н.В. Туприна), өрөспүүбүлүкэҕэ ситиһиилээхтик кыттар “Юморина” көр-күлүү түмсүүтэ (сал. Н. Спиридонова)  уо.д.а. бааллар.

Бу кэлэктииптэр үксүлэрэ норуоттар икки ардыларынааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээллэргэ, куонкурустарга ситиһиилэрэ үгүс.

Саҥа дьиэбитигэр 50 ­миэс­тэлээх “Долган” диэн аат­таах киинэ тыйаатырдаахпыт, ону Михаил Спиридонов сүүрэн-көтөн, сүрдээх кыһамньылаахтык үлэлэтэр. Бибилэтиэкэр Г.Г. Спиридонова быйыл саҥа дьиэҕэ киирэн, үлэтэ-хамнаһа тэтимирдэ.

Эбии үөрэхтээһин киинин уруһуйдуурга үөрэтэр салаатын Зоя Спиридонова салайар уонна хореограф Анисия Катанова үлэлииллэр. Манна биллиилээх муусукаан Николай Пономарев ыҥырыллан үлэтин саҕалаата. Дьиэбит иһигэр оҕо-аймах саҥата чуопчааран олорор, быыстала суох дьарыктаналлар.

“Саҥа штат эбиллэрэ буоллар…”

— Уһук хоту үлэлиир-хамсыыр дьон, туох ыарахаттары көрсөҕүт?

— Билигин култуура  киинигэр 5 буолан үлэлиибит. Уус-уран салайааччы, култуура туйгуна Надежда Туприна, методист, култуура туйгуна Владимир Туприн, техүлэһит Федора Рудых, харабыл Наталья Спиридонова – бу мин “бойобуой этэрээтим”, култуура туонатын ньургун байыастара. Аҕыйахпыт бэрт, ол иһин быйыл бу улахан саҥа кииҥҥэ эбии штат эбиллэрин эрэнэ күүтэбит…

Урут ааркалаах култуура киинигэр үлэлиирбит саҕана улуус­тааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах араас тэрээһиннэри ыытарбытыгар сүрдээх кыараҕас, үлэлииргэ табыгаһа суох этэ, араас мэһэйдэри көрсөөччүбүт. Ону биһиэхэ саҥа дьиэ наада диэн туруорсууну аан бастакынан улууспут баһылыга И.И. Семенов өйөөн, киэҥ, сырдык уораҕай тутуллан дьэндэйдэ.

“ВИД” ХЭУо тутааччылара, Сунтаар уолаттара биир сылынан тутан, ааспыт сыл кулун тутар ыйыгар үөрүүлээх арыллыытын оҥорбуппут. Онно Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев кэлэн ыалдьыттаабыта аҕыйах ахсааннаах эрээри, хоту дойду хоһуун дьонугар улахан долгутуулаах түгэн этэ…

— Инники былааннар, баҕа санаалар?

— Саҥа дьиэ үлэҕэ киириэҕиттэн, нэһилиэк дьоно-сэргэтэ өссө түмсүүлээх буолла диэн бэлиэтиир тоҕоостоох. Инникитин өссө улахан бырайыактарга, бырагыраамаларга, граннарга үлэлэһии былааннанар.

Аны бу саҥа дьиэҕэ мусуой хоһун кэҥэтэн, нэһилиэк кыраайы үөрэтэр мусуойун тэрийэргэ былааннанабыт. “Тыыннаах муусука” бырайыак үлэтин күүһүрдүөхпүт. Өссө народнай уонна духовой кэлэктииптэри тэрийэри ситиһиэхтээхпит. Саҥа, сонун былааннар, көрүүлэр элбэхтэр. Эбии анал штаттары туруорсан, саҥа үлэ миэстэтин таһаарарга күүскэ үлэлэһэр былааннаахпыт.

Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0