АЛРОСА кылаабынай эколога: айылҕа харыстабылыгар туһуламмыт эбэһээтэлистибэлэрбит туолуохтара

Бөлөххө киир:

АЛРОСА хампаанньа үлэтигэр-хамнаһыгар айылҕа баайын харыстабыллаахтык уонна көдьүүстээхтик туһаныы, ону сэргэ, экологияҕа омсолоохтук дьайыан сөптөөх түгэни аччатар сорук  инники күөҥҥэ тутуллар. Бу хайысхаҕа туох үлэ барарын туһунан бүгүҥҥү интервьюга алмаас хампаанньатын кылаабынай эколога Полина Анисимова кэпсиир.

ЭКОЛОГИЯ ТУТААХ ХАЙЫСХАЛАРА ТОЛОРУЛЛУОХТАРА

Полина Сергеевна, АЛРОСА хас сыл аайы айылҕа харыстабылын тэрээһиннэригэр уонна экологияҕа диэн, 6 млрд солкуобайга тиийэ үбү көрөр. Бу үп-харчы туохха туттулларын сиһилии билиһиннэрбэккин ээ?

— Тулалыыр эйгэ харыстабылын тэрээһиннэрэ биһиэхэ кэлимник уонна утумнаахтык ыытыллаллар. Ону ааһан, экология араас өрүттэрин барытын хаарыйабыт: салгыны, ууну, буору, кыыл-сүөл, көтөр эйгэтин олоччу. Тулалыыр айылҕаҕа дьайыан сөптөөх араас уларыйыылары билим өттүнэн чинчийэн көрүү, радиация тарҕаныыта тахсыбатын, салгын ыраас буоларын уонна килиимэт улары­йыытыгар тиэрдиэн сөп кутталлаах дьайыы аччыырын туһугар үгүс үлэ тэриллэр.

Уу эбийиэктэрин харыстыыр туһуттан хампаанньа туттуллубут, сүүрүгүрэр ууну (сточные воды) мунньан ыраастыыр, ону тэҥэ, сир үрүт араҥатыгар баар ууну эрэ буолбакка, сир аннынааҕыны кытта харыстыыр тэрээһиннэри ыытар.  Ол курдук, киин канализация ситимигэр холбоммут бары бырамыысыланнай былаһааккаларга туттуллубут, сүүрүгүрэр уу хаачыстыбата хайдаҕын бэрэбиэркэлиир, чинчийэр үлэни тиһигин быспакка ыытыы былаана оҥорон таһаарыыны хонтуруоллуур бырагыраамаҕа киллэриллэн турар. Ону таһынан, айылҕа харыстабылын туругун ырытан-анааран көрүү булгуччу тэриллэр. Чуолаан буору, сир үрдүнээҕи уонна аттынааҕы ууну, атмосфера салгынын, үүнээйи уонна кыыл-сүөл, көтөр эйгэтин бүтүннүүтүн хабан, кэтээн көрөбүт.  Айылҕа эбийиэктэригэр туох киирэрий диир буоллахха, олоҕурбут (естественнэй) экология тиһиктэрэ, айылҕа ландшафтара уонна олор таҥыллыбыт эли­миэннэрэ уонна айылҕа антропогеннай дьайыылара: тыас-уус, вибрация, электромагнитнай уонна радиоактивнай сыралытыылар (излучение) бары учуоттаналлар.

Хампаанньа оҥорон таһаарыытын эбийиэктэрэ турар сирдэрэ-­уоттара, саньытаарынай-көмүс­кэллээх сир-уот кыраныыссалара уонна онно сыста сытар сиргэ-уокка  киирсэр сирдэр тулалыыр эйгэлэрин хаачыстыбата хайдаҕа өрүү да хонтуруолланар.

Бу COVID-19  курдук ыарахан ыарыы хамсыга турбута хампаанньа айылҕа харыстабылын хайысхатыгар ылыммыт былаанын олоххо киллэрэригэр хайа эрэ өттүнэн мэһэйдээтэҕэ буолуо?

— Биллэн турар, бу пандемия олох бары эйгэтигэр охсуу­лаах уонна мөкү дьайыылаах буолла, ол иһигэр бөдөҥ хампаанньалар үлэлэригэр эмиэ.  АЛРОСА Мииринэйгэ уонна бүттүүн Саха сиригэр даҕаны, бу хоруона сыстыганнаах вируһа киэҥник тарҕаныытын тохтотор, охсуутун аҕыйатар туһугар араас миэрэлэри ылынна. Оттон ол барыта – үп-харчы өттүнэн улахан ороскуоту ир­диир. Онон кэккэ ыстатыйалар ороскуоттара сарбылынна эбэтэр кэлиҥҥигэ көһөрүлүннэ.

Хампаанньа өрүү даҕаны бырамыысыланнай уонна экология өттүнэн куттал суох буолуутугар ураты болҕомтотун уурар. Ол гынан баран, бу хамсык, этэргэ дылы, бэйэтин усулуобуйатын туруорар. Ол кыһалҕатыттан социальнай-экологическай тэрээһиннэри быстах кэмҥэ хойукку болдьоххо көһөрөр туһунан быһаарыы ылыныллыбыта. Өскөтүн кириисиһинэн сибээстээн, хостооһуну тохтотон эрэр быһаарыы ылыллыбыт түгэнигэр, экология тэрээһиннэрэ эмиэ аҕыйыахтара.

Ол гынан баран, экология эйгэтигэр, Бүлүү бөлөх улуустары чинчийии бырагырааматын үбүлээһиҥҥэ, “Тыыннаах ал­маастар” паарканы өйөөһүн, балыгы үөскэтиигэ уонна таба иитиитин өйүүргэ ылыныллыбыт социальнай эбэһээтэлистибэлэр хайаан да туолуохтара диэн, анаан бэлиэтиэхпин баҕарабын.

ХАЛААН УОННА ЫРААС УУ

—  Быйылгы халаан Бүлүү улуустарын өрүстэригэр хайдах ааста? Саҥа тутуллубут, сөргүтүллүбүт даамбалар уонна гидротехническэй тутуулар туруктара интэриэһиргэтэр.

— Быйыл айылҕабыт моһолу-­туорайы аҕалбата.  Өссө муус устар саҕаланыытыгар, халаан букатын инниттэн, СӨ айылҕа харыстабылын боломуочуйалаах исписэлиистэрэ хампаанньа бары гидротехническэй тутууларын бэрэбиэркэлээбиттэрэ. 2020 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр Иирэлээх таһыгар баар тутууларга Мииринэйдээҕи айылҕа харыстабылын кэмитиэтин кытта иниспиэксийэлиир хонтуруол тэриллибитэ.  Ол түмүгэр хампаанньа бары гидротехническэй тутуулара кэһиитэ суох үлэлииллэрэ көстүбүтэ.  Халаан содулун сэрэтэр дьаһаллар чэрчилэринэн, уу бо­­руобатын хастыыта да ылан, бэссэстибэлэр булкадаһыктарын састаабын кэлимник чинчийэн, үөрэтэн көрөбүт. Уу састааба дьыл кэмиттэн тутулуктаах кыра улары­йыылаах, ол гынан баран, ити сотору ааһар, халаан кэминээҕи турук буолар.

АЙЫЛҔА ХАРЫСТАБЫЛА — БАРЫБЫТ ЭППИЭТИНЭҺИГЭР

СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур ха­­һаайыстыбатыгар министиэристибэтин кытта хайдах быһыылаахтык үлэлэһэҕит? Күн бүгүн кыттыгас бырайыактардааххыт дуу?

— Өрөспүүбүлүкэ минис­тиэристибэтин кытта ыкса уонна бигэ сыһыаннаахпыт. Ол кыттыгас бырайыактарбытыгар эрэ тарҕанар буолбатах, ол иһигэр сир баа­йын уонна айылҕаны туһанааччылар толкуйдаан оҥорор уонна айылҕаны харыстыыр министиэристибэ бигэргэтиитин ааһыах­таах кэлим тэрээһиннэрин туһунан өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын ­ыйаахтарын олоххо киллэриигэ эмиэ бииргэ үлэлэһэбит. Бу баста­йааннай өрүккэ барар, кэмиттэн кэмигэр актуальнай бырайыактарынан эбиллэн биэрэр утумнаах үлэ.

Өссө 2019 сыллаахха биһиги хампаанньабыт АЛРОСА үлэлиир сиригэр-уотугар уонна онно сыста сытар сирдэргэ тулалыыр эйгэ уонна экология өттүнэн куттал суох буолуутугар сыһыаннаах тэрээһиннэр кэлим бырагыраамаларын оҥорон, олоҕурбут бэрээдэгинэн, СӨ Экологияҕа министиэристибэтин сөбүлэҥин ылан турар. Бу кэлим бырагыраама биэс сылга үлэлиэ диэн суоттанан оҥоһуллубута, ороскуот сыаната холбоон, 30 млрд солкуобай кэриэтэ буолуоҕа.

Биһиги араас эрэсииминэн, кыбаартал аайы эбэтэр сыл ­аҥаара буола-буола толоруллубут тэрээһиннэр тустарынан, кинилэр статустарын, ол иһигэр бу сыалга төһө кээмэйдээх үбүлээһин оҥоһуллубутун кытта Экология министиэристибэтигэр отчуоттуубут.

БАЛЫГЫ ЭЛБЭТИИ КЭЭМЭЙЭ УЛААТТА

АЛРОСА хас сыл аайы Саха сирин өрүстэригэр уонна ­уулаах сирдэригэр балык ыаматын ыыттаран, балыгы элбэтиигэ үлэлэһэрин билэбит. Быйыл бу хайысхаҕа (зарыбление)  туох саҥа былааннааххыт? Ханнык балык көрүҥүн элбэтэри хайдах быһаараҕыт? Балык ыамата ыытыллар эбэлэрин талыы хайдах быһыылаахтык барарый? Ааспыт сыл түмүктэрэ тугу көрдөрөллөрүй?

— АЛРОСА араас балыгы элбэтиигэ үлэлэспитэ балай эмэ буолла. Бу үлэ билигин баар популяциялары элбэтэр, балык генопуондатын тупсарар сыалтан тэриллэр. АЛРОСА — өрөспүүбүлүкэҕэ маннык тэрээһиннэри тус бэйэтин суотугар ыытар   суос-соҕотох тэрилтэ.

Балыгы элбэтэр үлэ икки көрүҥнээҕин өйдүүрбүт наада. Бастакыта – чөлүгэр түһэрэр тэрээһиҥҥэ киирсэр. Ол эбэтэр, холобур, биир эмэ бырайыагы олоххо киллэрии түмүгэ тулалыыр эйгэҕэ соччото суох дьа­йыылааҕа көстөр түбэлтэтигэр, тута ханнык эмэ чөлүгэр түһэрэр тэрээһин ирдэнэр, ол түгэҥҥэ балыгы элбэтии тэриллэр. Атыннык эттэххэ, бу көрүҥ сокуон ирдэбилинэн оҥоһуллар уонна булгуччу толоруллар эбээһинэстээх түгэҥҥэ ыытыллар.

Ону таһынан, өссө иккис, айылҕа баайын туһанааччылар көҥүл өттүнэн бэйэлэрэ баҕаларынан айылҕа иннигэр эппиэтинэһи, сиэрдээх толкуйу ылынан туран, көмөлөһөр хабаан­наах уонна сокуон ирдиир эбэһээтэ­листибэтин тас өттүнэн олоххо киллэрэр тэрээһиннэрэ.  АЛРОСА хампаанньа бу иккис көрүҥүнэн  балыгы үксэтии тэрээһинин ыытар. Өрөспүүбүлүкэ эбэлэригэр көмүс хатырыктааҕы элбэтэр баҕа өттүнэн маннык үтүө үгэһи тутуһар соҕотох хампаанньа.

Ону таһынан, 2019 сылтан саҕалаан, балыгы элбэтии тэрээһинигэр көрөр үбүлээһиммитин лаппа үрдэттибит.

Өссө 2018 сыллаахтан Экология киинэ 2020-2022 сылларга Хотугулуу Илиҥҥи балык хаһаайыстыбатын бассыайыныгар уу биологическай ресурсатын — ба­лыктары иитэр собуокка үөскэтии тэрээһиннэрин ыытар Былааныгар Бүлүү өрүскэ уонна кини салааларыгар, ол иһигэр Марха өрүскэ, балык майаҕастыҥы боруодатын эрэ буолбакка, атын сыаналаах, чыыр курдук үрүҥ эттээх балыктары элбэтиини киллэрэргэ үлэлэһэн барбыппыт.

2019 сылга биһиги Чернышевскайдааҕы балык со­­буотугар наадалаах оборудованиены, биологическай баайы-дуолу талар эспэдииссийэни үлэлэттин диэн уонна оҥорон таһаарар инфраструктуратын кэҥэттэригэр, туттарыгар анаан, үбүлээһини абаансанан түһэрэн турабыт. Бу ордук чыыр курдук балыктары үксэтэргэ туһуланар. Бу иннинэ тустаах балык собуота сүрүннээн  быраҥааттаны уонна күндүөбэйи үөскэтиигэ үлэлэһэрэ.

Соторутааҕыта соҕус Чернышевскайдааҕы балык собуотугар иниспиэксийэ бэрэбиэркэтин ыыта тиийэ сылдьан, собуот биһиги ылыммыт былааммытын толору кээмэйинэн толорор кыахтааҕын илэ харахпытынан көрөн кэллибит. 100 % бэлэмнэрин бигэргэттилэр.

Ол аата, төһө-хачча кээмэйи былаанныыбыт диир буоллахха,  быйыл, ыам ыйыттан саҕалаан балаҕан ыйыгар диэри кэмҥэ 4 мөлүйүөнтэн тахса балык ыаматын уонна хатыыс 65 тыһыынча оҕотун өрөспүүбүлүкэ эбэлэригэр ыыттарар соругу хампаанньа ылыммыта. Бу бачча элбэх ыама Чернышевскайдааҕы балык собуотун кытта үлэлэспит кэммит былаһын тухары хаһан да ыытыллыбатаҕа. Балык ыамата Бүлүү уонна Өлүөнэ эбэлэргэ, Үөһээ Бүлүү Тимир Күндэтигэр, Бүлүү Водохранилищетыттан Аанньаахха өрүскэ тиийэ ыытыллыаҕа. Ол курдук, Саха сирин эбэлэригэр 65 тыһыынча устуука хатыыс ыамата, 1 мөлүйүөн чыыр ыамата, биир оччо – күндүөбэй уонна 2,125 мөлүйүөн быраҥаатта ыамата ыытыллыаҕа. Тэҥнээн этэр буоллахха, былырыын – 1,562 мөлү­йүөн ыама, 2018 сыллаахха 1,250 мөлүйүөн устуука ыама ыытыллан турар.

Биһиги ситиһиллибитинэн тохтуур санаабыт суох. Бу сыл саҕаланыыта хампаанньа СӨ Бырабыыталыстыбатын таһымыгар балыгы үксэтиигэ эрэ буолбакка, кэнэҕэһин Хотугулуу-Илиҥҥи балык хаһаайыстыбатын бассыа­йыныгар уу биологическай ресурсатын элбэтии тэрээһиннэрин былааныгар балык саҥа көрүҥнэрин элбэтиини киллэрэр уонна балыгынан байытыллар эбэлэр ахсааннарын улаатыннарар туһуттан, билим өттүттэн балыктары үөрэтэр-чинчийэр үлэни ыытар туһунан сөбүлэҥ түһэрсэр туһунан боппуруоһу көрөн эрэр.

Хомойуох иһин, бу хоруона вируһун хамсыга туран, балыгы элбэтии хайысхатыгар барыах­таах үлэ-хамнас быстах кэмҥэ тохтотуллан турар. Эпидемиологическай балаһыанньа көннө да, бу үлэ ха­­йаан да салҕаныа.

Билиҥҥи кэмҥэ бөҕү-сыыһы арааран, наардаан мунньар эко-хамсааһын күүһүрэн эрэр. Бу өттүгэр хампаанньа туох кэпсиирдээҕий?  Өссө ханнык сонун уонна сэргэх эко-тренд эһиги хампаанньаҕа баарый? Харыстабыллаах оҥорон таһаарыы диэн эһиэхэ киирбитэ дуу?

— Бөҕү наардаан мунньуу диэн – тренд буолбатах, оҥорон таһаарыы тобоҕор сыһыаннаһыы сөптөөх хайысхата. Биһиги хампаанньаҕа оҥорон таһаарыы тобоҕун хомуйууга уонна мунньууга сыһыаннаан, тулалыыр эйгэ харыстабылын тэри­йиигэ “Тулалыыр эйгэ харыстабыла. Оҥорон таһаарыы уонна туһаныы тобоҕун харайыы”  СТО ыстандаарта 1-0.003-2018 диэн баар. Булгуччулаах бэрээдэгинэн селективнай хомуур тэриллэр. Ол аата, агрегатнай туругунан, физико-химическэй харахтарыыстыкатынан уонна төһө кутталлаах кылааска киирэринэн көрөн, бөҕү тус-туһунан бөлөҕүнэн  наардаан, мунньуу тэриллэр.

Хомойуох иһин, билиҥҥитэ өрөспүүбүлүкэ оҥорон таһаарыы тобоҕун суортуур уонна ону мунньан утилизациялыыр инфраструктурата суоҕун бэлиэтииргэ тии­йэбит.  Ол иһин, хампаанньа тас ырыынакка тахсан, анал тэрилтэлэри кытта күүскэ үлэлэһэр.

Биһиги туруоруммут сыалбытыттан биирдэстэринэн харайыыга ыытыллар тобох кээмэйин төһө кыалларынан аччатыы буолар. Тас тэрилтэлэртэн ураты  бэйэбит эмиэ утилизациялыыр уонна араас тобохтору буортута суох оҥорор бас билэр инфраструктурабытын, төһө кыалларынан, эмиэ улаатыннаран иһэбит.

Быйыл биһиги олус кутталлаах тобоххо киирсэр, туттуллубут литий батарыайаны кииннээн хомуйан, утилизациялатар саҥа, пилотнай бырайыакка ылсан эрэбит.

Арассыыйаҕа итинник утилизациянан дьарыктанарга лис­сиэнсийэлээх тэрилтэ тарбахха баттанар. Олортон литий батарыайалары утилизациялыыр со­­буоттардаах «Мегаполисресурс» ГК тэрилтэни кытта «АЛРОСА» дуогабар түһэристэ. Бу бэс ыйыгар Мииринэйгэ литий батарыайалары мунньарга сөптөөх анал бокстар кэлиэхтэрэ. Бокстар Мииринэйгэ, Айхалга, Удачнайга, Ленскэйгэ уонна Дьокуускайга баар хам­паанньа эбийиэктэригэр эрэ буолбакка, бу куораттар олохтоохторо эмиэ туттуллубут батарыайаларын туттаралларын курдук, дьон элбэхтик сылдьар уопсастыбаннай миэстэлэригэр, дьаһалталарга, атыы-тутуу дьиэлэригэр уонна бөдөҥ маҕаһыыннарга туруоруллуохтара. Мунньуллубут батарыайа «Мегаполисресурска» туттарыллыа.

Өскөтүн сыл бүтүүтэ бу бокстарбыт түргэнник туолаллара көһүннэҕинэ, пилотнай бырайыак мэлдьи үлэлиир буолуо.

НЬУРБАТААҔЫ ХБК – ЭКОЛОГИЯ ӨТТҮГЭР БАСТЫҤ

Ньурбатааҕы хайа-ба­йытар кэмбинээт бырамыысыланнас саамай экологичнай тэрилтэтинэн билиниллэн турар. Маны хайдах си­­тистилэр? Күн сыралҕаныттан иитиллэр күн коллекторын туһаныы, кырдьыга да, төһө көдьүүстээх эбитий? Энергия альтернативнай источнигар көһүү кэскилэ хайдаҕый?

— 2019 сыллаахха хампаанньа салаа тэрилтэлэрин ортотугар аан бастакытын «ЭКО Лидер» диэн куонкуруһу ыыппыта. Сыл устата Экология киинин производственнай экологическай хонтуруолун бөлөҕө тустаах былаһааккалары көрөн-истэн, олохтоммут кири­тиэрий быһыытынан сыаналары ту­­руортаабыта. Уопсай баалы ааҕыы түмүгүнэн экологияҕа бары кытаанах ирдэбили тутуһар уонна ыраас салаа үрдүк аатын Ньурбатааҕы хайа-байытар кэмбинээт ылбыта. Ону таһынан, Ньурбатааҕы ХБК-ҕа биир бастакынан электроэнергия альтернативнай төрүөтэ туһаныллыбыта. Бу боруобалаан көрүү түмүгэ күн батарыайатын туһаныы үп-харчы өттүнэн барыһа күүтүллүбүтүн курдук үчүгэй буолбатаҕын да иһин, ол оннугар экология өттүн көрөр буоллахха, быдан хаачыстыбалаах уонна айылҕаҕа охсуута суох, муҥутуур куттала суох көрүҥҥэ киирэр.

Бу кэмбинээти күн батарыайатынан хааччыйыы бастакы пилотнай бырайыак этэ. Иккис быра­йыак – МУАД наадыйыытыгар анаан, уматыгы туһанан буолбакка, күн батарыайатын туһанан электро­энергияны биэрэр, көһөрүллэ сылдьар стационарнай установканы атыылаһыы буолбута.

Быйылгыттан АЛРОСА Эко­логияҕа киинэ “Инстаграмҥа” @ecology_alrosa  диэн анал страницаланна. Бу страницаҕа суруйтаран, тулалыыр айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах сонуннары билсэ туруҥ. Айылҕа харыстабылыгар, экологияҕа куттал суох буолуутугар, биһиги үлэбитигэр сыһыаннаах ыйытыылаах түгэҥҥитигэр “Инстаграмҥа” суруйан, харда ылыаххытын сөп.

Хампаанньа аахсыйатын 33 бырыһыанын өрөспүүбүлүкэ бас билэр. Биллэрин курдук, АЛРОСА Саха сирин хотугулуу-арҕаа өттүгэр 8 муниципальнай оройуон сиригэр-уотугар (“алмаастаах түөлбэҕэ”) үлэлиир. АЛРОСА –  бэйэтин нолуогун өрөспүүбүлүкэҕэ киллэрэр хайа-байытар хампаанньа буолар, чуолаан,  кини  төлөбүрдэрэ  эрэгийиэн  нолуокка хомуурдарын аҥаарын ылаллар.

Анастасия Москвитина суруйуутуттан тылбаас, “Саха сирэ”, edersaas.ru

Хаартыскалар: АЛРОСА пресс-кииниттэн

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0