Арассыыйа Уһук Илини сайыннарыыга миниистирэ Александр Галушка “Известия” хаһыакка интервьютугар министиэристибэ үүммүт 2017 сылга былаанын, Уһук Илиҥҥи уокурукка олох таһымын үрдэтиигэ бырабыыталыстыба үлэтин-хамнаһын, Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Японияҕа сырыытын түмүктэрин туһунан санаатын үллэһиннэ.
Роман Попов, «Саха сирэ», https://edersaas.ru/
Уһук Илини сайыннарыыга
Миниистир Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Уһук Илиҥҥи уокуругу сайыннарыыны үлэ биир сүрүн хайысхатынан ыйбытын ахтан туран, бырабыыталыстыба, бырагыраамалары үбүлээһини көрөрүгэр, итинэн салайтарарын эттэ. Ол курдук, урутаан сайдар сири-уоту тэрийиигэ, инвестиция бырайыактарын өйөөһүҥҥэ чугастааҕы үс сылга федеральнай бүддьүөттэн 56 млрд солкуобай тыырыллыбыт. Ити 2014—2016 сылларга бэриллибиттэн икки төгүл элбэх.
Инвестиция инвестициянан, ол эрэн Уһук Илиҥҥи уокурукка олох таһымын үрдэтиигэ — оҕо уһуйаанын, оскуоланы тутуу, хаачыстыбалаах медицинскэй көмөнү оҥоруу, олорор дьиэнэн хааччыйыы – болҕомто киинигэр тутуллар. Ити тустаах судаарыстыбаннай бырагыраамаларынан олоххо киллэриллэр.
Александр Галушка кэлиҥҥи сылларга Уһук Илини үбүлээһин төрдүттэн уларыйбытын эттэ. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев 2017 сыл кулун тутар 31 күнүгэр диэри 27 судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа уокурук кыһалҕаларын быһаарыыга, олохтоохтор наадыйыыларын толорууга анал “Уһук Илиҥҥи түһүмэхтэри” киллэрэн биэрэргэ сорудахтаабытын санатта.
Инвестицияны тардыыга
Миниистир сылтан эрэ ордук кэмҥэ Уһук Илиҥҥэ инвестициянан 1,3 трлн солкуобай киллэриллибитин, 2025 сылга диэри 470 бырайыагынан 80 тыһыынча курдук үлэ саҥа миэстэтэ таһаарыллыаҕын эттэ. 2016 сылга Уһук Илиҥҥэ 24 саҥа предприятие аһыллыбыт, быйыл өссө 75 тэрилтэ үлэтин саҕалыаҕа. 2018 сылга – 118, 2019 сылга – 280 предприятие баар буолуоҕа.
Инвестиция уопсай кээмэйин 73 бырыһыана тыа хаһаайыстыбатыгар, транспорга, суудуналары тутууга, о.д.а. сыһыаннаах. Дойду тас өттүттэн киллэриллэр инвестиция 22 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ. Александр Галушка ситиһиллибитинэн уоскуйар санаабыт суох, инвестицияны салгыы тардыыга, экспоры өйөөһүҥҥэ 1 трлн солкуобай суумалаах бырайыактардаахпыт диэтэ.
Уһук Илини сайыннарыы пуондата билиҥҥитэ уокурукка уопсайа 114 млрд солкуобай суумалаах 12 инвестиция бырайыагын үбүлүүр. Маны сэргэ пуонда дьоҕус бизнеһи өйүүр. Сэтинньи ыйтан “Сбербааны” кытта кыттыһан урбаанньыттарга уон сылга болдьохтоон 11,1 бырыһыаннаах кирэдьиити биэриини саҕалаата. Номнуо 1,4 млрд солкуобай суумалаах 98 кирэдьиит бэриллибитин этэн туран, миниистир бу бырагыраама үүммүт сылга өссө элбэх киһини хабыаҕар эрэллээҕин иһитиннэрдэ. .
“Түһүмэхтэргэ” үбүлээһиннэринэн
Судаарыстыба бырагыраамаларыгар киллэриллибит “Уһук Илиҥҥи түһүмэҕи” ылан көрөр эбит буоллахха, физическэй култуураны, спорду сайыннарыынан уокурукка эбии 12 чэбдигирдэр комплеск, хаҥкылыыр каток, 500 миэстэлээх стадион, чэпчэки атлетика сабыылаах манеһа, эрчиллэр комплекс тутуллаллара күүтүллэр. Үөрэхтээһини сайыннарыы бырагырааматынан “Океан” Бүттүүн Арассыыйатааҕы оҕо киинигэр 5 млрд солкуобай тыырылынна.
Бырабыыталыстыба өйөбүлүнэн
Миниистир Уһук Илини сайыннарыыны үбүлээһиҥҥэ, былааннааһыҥҥа бырабыыталыстыбаны, бары министиэристибэлэри кытта ыкса ситимнээхтик үлэлииллэрин бэлиэтээтэ.
Ахсынньы 7 күнүгэр буолбут Куттал суох буолуутун сэбиэтин мунньаҕар дойду бэрэсидьиэнэ судаарыстыба бырагыраамаларыгар киллэриллибит анал “Уһук Илиҥҥи түһүмэхтэр” туһунан этэригэр, Уһук Илини үбүлээһин уокурук урутаан сайдыытын хааччыйыахтааҕын ыйбыта. Итини ахтан туран, Александр Галушка дойду баһылыгын сорудахтарын толорууга бырагыраамаларынан салгыы үлэлэһиэхпит диэтэ.
Уот тарыыбын кыччатыы от ыйыттан саҕаланыаҕа
2016 сылга тиһэх пленарнай мунньахтарыгар сенатордар Уһук Илиҥҥэ энерго-тарыыптары кыччатар туһунан сокуону ылыммыттара. Онон мантан антах бырамыысыланнас предприятиеларыгар уот тарыыба дойду орто көрдөрүүтүгэр – 3 солкуобай 19 харчыга — тэҥнэһиэ. Уһук Илиҥҥэ сыана ортотунан 30 бырыһыан кыччыыра күүтүллэр. Билиҥҥитэ уокурук сорох регионнарыгар сыана 30 – 40 солкуобайга тиийэр.
Уот тарыыбын кыччатыынан Уһук Илиҥҥи уокурук предприятиелара сыллата 40 млрд солкуобай курдугу кэмчилиир буолуохтара. Ити, биллэн турар, саҥа инвестициялары тардыыга төһүүнэн буолуоҕа. Миниистир эппитинэн, тарыыбы кыччатыы 2017 сыл от ыйын 1 күнүттэн саҕаланыаҕа уонна 2—3 сыл салҕанан барыаҕа.
“Босхо гектардаахтарга” көмө оҥоһуллуо
Ааспыт сыл ахсынньытааҕы туругунан, 30 тыһыынча киһи “Уһук Илиҥҥи гектары” ылар баҕалааҕын биллэрбит. Бу сыыппара күннэтэ эбиллэн иһэр. Үгүстэр сир учаастактарын олорор дьиэ туттарга, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга анаан ылаллар. Александр Галушка сир ылбыт дьоҥҥо судаарыстыбаттан 35-тэн тахса араас көмө көрүллэрин, Уһук Илиҥҥэ киһи хапытаалын сайыннарыы агенствотыгар олоҕуран сир учаастагын ылааччылары өйүүр киин тэриллибитин эттэ.
Миниистир өскөтө бэриллибит учаастакка сир баайа баара билиннэҕинэ, ону хостооһуҥҥа анал көҥүл ирдэнэрин, судаарыстыбаны кытта сөбүлэһии түһэрсиллэрин эттэ. Маныаха сир баайа судаарыстыба бас билиитэ буоларын ыйда.
Японияны кытта бииргэ үлэлээһин
Дойду бэрэсидьиэнэ ахсынньыга Японияҕа сырыытын түмүктэрин туһунан боппуруоска хардаран, Александр Галушка өрүттэр икки ардыларыгар түһэрсиллибит 81 сөбүлэһииттэн 23-һэ быһаччы Уһук Илиҥҥэ бииргэ үлэлэһиигэ туһуламмытын ыйда. Ол курдук, Япония Приморьеҕа 20 мөлүйүөн доллары инвестициялаан маһы таҥастыыр собуоту тутарга былаанныырын эттэ. Маны сэргэ Арассыыйа, Япония хампаанньалара медицина аныгы технологияларыгар бииргэ үлэлэһиилэригэр кэпсэтии барбытын аҕынна. Ол курдук, Владивостокка доруобуйаны чөлүгэр түһэрэр киини тэрийии көрүллэр.
Экспоры өйөөһүҥҥэ, инвестицияны тардыыга Уһук Илин агенствота уонна Япония тас дойдулары кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ баана (JBIC) холбоһуктаах хампаанньаны тэрийии сүрүн усулуобуйаларыгар сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ. Ол тэрилтэ урутаан сайдыы сиригэр-уотугар уонна Владивосток аһаҕас пордугар инвестицияны тардыынан дьарыктаныаҕа диэн буолар.
Миниистир 2025 сылга диэри суоттаммыт Курил арыыларын сайыннарыыга федеральнай бырагыраама баарын, онно олоҕуран транспорт инфраструктуратын оҥорууга, олохтоохтору табыгастаах олорор дьиэнэн, сибээс аныгы көрүҥүнэн хааччыйыыга уонна инвестицияны тардыыга далааһыннаах үлэ барыаҕын эттэ. Манна Японияны кытта бииргэ үлэлээһин бырайыактара бэлэмнэниллэ сылдьаллар диэтэ.
Китай интэриэһэ эмиэ улахан
Уһук Илиҥҥэ Кытайы кытта бииргэ үлэлээһин көхтөөхтүк ыытыллар. Ол курдук, 3 млрд доллар суумалаах 23 бырайыак олоххо киллэриллэр. Миниистир Кытай урбаанньыттарын, инвестордарын өйүүр киини тэрийии туһунан этии оҥорбуттарын, ол инникитин Кытайы кытта бииргэ үлэлээһини сайыннарыыга төһүү буолуоҕун, киллэриллэр инвестиция хаачыстыбата, ахсаана үрдүүрэ, эбиллэрэ ситиһиллиэҕин кэпсээтэ.
Уһук Илиҥҥи форум уонна БРИКС
Владивосток аһаҕас пордугар судургутутуллубут виза режимин киллэрии туһунан боппуруос ахсынньы 26 күнүгэр буолбут дойду бырабыыталыстыбатын мунньаҕар көрүллүбүтэ. Бу туһунан сокуон барыла Госдумаҕа киллэриллибитэ, кэлэр сааскы сессияҕа көрүллэрэ күүтүллэр. Ол сокуон күүһүн ылыннаҕына, аҕыс күҥҥэ диэри сылдьыыны көҥүллүүр электроннай виза бэриллэр буолуоҕа. Ону оҥоруу биллэ судургутуйуо – анал сайтка кэлиэн түөрт хонук иннинэ сайабылыанньа хааллараҕын уонна көҥүл бэриллэрин күүтэҕин. Виза аһаҕас порка киирэр регионнарга—Приморьеҕа, Хабаровскай кыраайга, Сахалин уобалаһыгар, Чукоткаҕа, Камчаткаҕа — көҥүл сылдьыыны хааччыйар. Миниистир маннык дьаһаныы бастатан туран омук инвестордарыгар табыгастаах буолуоҕун ыйда, ону сэргэ уокурукка туристар кэлиилэрэ элбиэҕэ диэн санаатын эттэ.
Тас дойдулар сэҥээриилэрин ылар
Александр Галушка 2016 сыллааҕы Илиҥҥи экономическай форумҥа Азия, Тиихэй акыйаан сайдыылаах судаарыстыбаларын – Соҕуруу Корея, Япония —салайааччылара кыттыбыттарын, кинилэр Арассыыйаны кытта Уһук Илиҥҥэ бииргэ үлэлэһэр баҕалаахтарын биллэрбиттэрин кэпсээтэ. Бу Арассыыйа Уһук Илиҥҥэ ыытар бэлиитикэтин тас дойдулар сэҥээриилэрэ буоларын ыйан туран, онно түһэрсиллибит 1,85 трлн солкуобай суумалаах 216 сөбүлэһии билигин олоххо киллэриллэрин эттэ.
Миниистир Илиҥҥи экономическай форум быйыл, балаҕан ыйын 4 – 5 күннэригэр Кытай Сямэнь куоратыгар ыытыллар БРИКС саммитын кэнниттэн, балаҕан ыйын 6 –7 күннэригэр буоларын иһитиннэрдэ.
Манна даҕатан эттэххэ
Чинчийээччилэр этэллэринэн, дойду олохтооҕун 15 бырыһыана Уһук Илини кэскиллээх сиринэн ааҕар, оттон 50 бырыһыана аны уон сылынан оннук буолуоҕа диэн санаалаах эбит. Арай 15 бырыһыаннара хоруйдууругар мунаарбыт. Онон ааспыт үйэ 90-нус сылларын кытта тэҥнээтэххэ, Уһук Илин туһунан уопсастыбаннас өйдөбүлэ төрдүттэн уларыйбыт диэн түмүк оҥостуохха сөп.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат.