Биирдэрэ да тыыннаах эргиллибэтэҕэ (ахтыы)

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Аҕа дойду Улуу сэриитин дуораана ­ырааттар- ыраатан иһэр.Күн-дьыл ааһан истэҕин аайы, оччотооҕу кэм дьонноро биллибэтинэн аҕыйаатар аҕы­йаан иһэллэр…

Мин бүгүн өбүгэлэрбэр ытык иэспинэн ааҕынан туран, Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан, уоттаах сэриигэ ыҥырыллан баран, тыыннаах төннүбэтэх түөрт абаҕам тустарынан ахтан-санаан ааһарга сананным. Бу алдьархайдаах сэ­­риигэ биир ыалтан биэс-түөрт турбут уолаттарын атааран баран, ытыстарын соттоохтообуттар, бука, ахсааннаах буолуохтара. Олор истэригэр мин эбээлээх эһээм түөрт уолаттарын сэриигэ атаарбыттара да, биирдэрэ да тыыннаах эргиллибэтэҕэ.

ЭБЭЭБИТ, ЭҺЭЭБИТ БАРАХСАТТАР

Өлүөхүмэ улууһун Дьаар­ханыгар Күөл Баһа диэн сиргэ эбээм Екатерина Петровна (Кэтэриинэ), эһээм Константин Егорович Миронов (Кыҥыыр Көстөкүүн) ыал буолан буруо та­­һааран, аҕыс оҕону төрөтөн, хара­йан киһи гынаттаабыттара. Эбээм Кэтэриинэ сүрдээх ыраас туттунуулаах, лоп-бааччы саҥалаах-­иҥэлээх, киирбит-тахсыбыт эмээхсин үһү. Кини биэс турбут уолаттарын таҥастарын-саптарын, этэр­бэстэрин барытын илиитинэн тигэн, эрдэттэн эрдэ бэлэмниирэ үһү. Оттон эһэм — мас ууһа. Оччолорго остуоллары, олох мастары, сундууктары сүрдээх тупсаҕайдык, биир да тоһоҕото суох маһынан хараҕа­лаан оҥортуура, дьиэни да мындырдаан тутара, саа маһын дьоҥҥо оҥороро үһү. Ол да иһин “Кыҥыыр Көстөкүүн” диэн ааттаатахтара.

РЖЕВ АННЫГАР

Абаҕаларым 1941 сылтан утуу-субуу иэримэ дьиэлэриттэн, бар дьонноруттан арахсан кырыыстаах сэриигэ аттаммыттара. Улахан уоллара Түмэппий кыра үөрэхтээх, холкуоска суотчутунан үлэлээбитэ. Сэриигэ барыан иннинэ кэргэннэнэн, сэттэ оҕоломмуттара. Түмэппий абаҕабын 1942 сыл бэс ыйын 15 күнүгэр элбэх оҕотуттан иҥнибэккэ сэриигэ ыҥырбыттара. Хайыай, кэргэнин, оҕолорун ытаппытынан-соҥоппутунан айанныыр буолбута. Оччолорго саамай кыра уола — Колята аҕата сэрииттэн эргиллибэтин сэрэйбиттии са­­йыһан, иэйэ-куойа ытаабыт. Онуоха аҕата: “Бэйэм оннубар кыра уолбун көрө сылдьаар…” — диэхтээбит. Түмэппий абаҕам сэриигэ бараат, ити сыл атырдьах ыйын 9 күнүгэр өлбүт. Ол аата икки эрэ ый кэриҥэ сэ­­риилэһээхтээбит уонна Тверь уобалаһын Ржев оро­йуонун Бурукова дэриэбинэтигэр көмүллүбүт. Абаҕам биир суругар: “Москва куорат анныгар баарбын. Киһи көхсүгэр ууран туран суруйдум. Бараары турабын, онтон эргиллэбин дуу, суох дуу?” диэбит. Өссө биир суругар: «Ельня куоракка баарбын…» диэбит этэ, ол кэннэ сурук кэлбэтэх…

Абаҕам оҕолоро кэлин бары ыал буолан, оҕо төрөтөн, эһээ, эбээ дэппиттэрэ, үксүлэрэ суохтар. Убайдарым, эдьиийдэрим олохторун оҕолоро, сиэннэрэ салҕаан эрдэхтэрэ…

ИЛЬМЕНЬ КҮӨЛГЭ

Иккис уол Бүөтүр холкуостаах хара үлэһит, үөрэҕэ суох. «Мөһөөччүк» диэн хос аат­тааҕа үһү. Окко үлэлии сылдьан: “Мөһөөччүгүм ханнаный?” — дии-дии тардыалатан саҥараахтыыра үһү. Балалаайкаһыт бастыҥа буолан, бэчэрииҥкэлэргэ ыҥырыкка сылдьар “күндү” киһи буолара. Бүөтүр абаҕам сэриигэ 1941 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр барбыт уонна 1945 сыллаахха өлбүт. Новгород уобалаһын Ильмень күөлүн оройуонугар көмүллүбүт. Бүөтүртэн дьонугар үс-түөрт эрэ сурук кэлбит. Биир суругар: “…1942 сыл. Хайата суох нэлэмэн сиргэ хомурах анныгар сытабыт, хайа эрэ дэриэбинэ кытыыта. Ханнык эрэ эмээхсин хаппыыста хааһы аҕалар. Төгүрүктээһиҥҥэ сытабыт, кэллэллэр эрэ төлө көтөн тахсарга бэлэмнэнэбит…” диэбит.

МОГИЛЕВ УОБАЛАҺЫГАР

Үһүс сэрииһит, абаҕам Афанасий идэтинэн учуутал, Иркутскайдааҕы рабфагы бүтэрбитэ. Сытыары-сымнаҕас майгылаах, элбэҕи аахпыт, киэҥ би­лиилээх-көрүүлээх киһи эбит. Абаҕаҕа, онтон Бэс Күөлүгэр учууталлыы сылдьан, 1941 сыл балаҕан ыйыгар сэриигэ барбыт. 1943 сыллаахха алтынньы 26 күнүгэр өлбүт. Белоруссияҕа, Могилевскай уобаласка Красная Слобода дэ­­риэбинэҕэ көмүллүбүт. Аппанаас абаҕам, үөрэхтээх киһи, суруйдаҕа аҕай буолуо да, хомойуох иһин, биир да суруга хаалбатах.

СУРАҔА СУОХ СҮППҮТЭ

Саамай кыралара, Баһылай, сэриигэ барыан иннинэ соҕо­туопка ааҕынынан үлэлээбит. Баһылай абаҕам 1942 сыллаахха ыҥырыллан барбыт уонна ити сыл атырдьах ыйын 9 күнүгэр өлбүт. Ханна көмүллүбүт сирэ биллибэт. Бастакы уонна тиһэх суругар: “…тоҥорум бэрт, быарым ыалдьар…” диэхтээбит. Сураҕа, сэриигэ барарыгар ыалдьа-ыалдьа барбыт үһү.

Ити курдук, Аҕа дойду Улуу сэриититтэн биирдэрэ да тыын­наах эргиллибэтэх. Абаҕаларым барахсаттар өлөр-тиллэр кыргыһыыттан тыын ылар кэмнэригэр уулаах окуопаҕа өстөөх буулдьатын ардаҕын анныгар сытан, ахтар-саныыр дьонноругар суруйбут суруктарыттан биллэххэ, кинилэр төрөөбүт дойдуларын чиэстээхтик көмүскээбиттэр, хайдах­таах да турукка сырытталлар, өстөөхтөртөн чугуйбатахтар. Кинилэр сырдык санаалара, олоххо тапталлара, Кыайыыга бигэ эрэллээхтэрэ өтө көстөр. Кинилэр Ийэ дойдуларыгар ытык иэстэрин толорон, олохторун толук уурдахтара…

«… МИН УОЛАТТАРЫМ ИЙЭ ДОЙДУЛАРЫН КӨМҮСКЭЭН ӨЛБҮТТЭРЭ»

Эбээлээх эһээм түөрт уолларыттан ытыстарын соттон, төһөлөөх аймаммыттара, ытаабыттара-со­­ҥообуттара буолуой? Кыайыы буолтун кэннэ эбээм ас бөҕөнү астаан, арыгы туруоран бар дьонун аһаппыт. Онно: “Мин уолаттарым сэриигэ таах өлбөтөхтөрө, Ийэ дойдуларын көмүскээн өлбүттэрэ…”, — дии-дии үҥкүүлээбит үһү. Ити үлүгэрдээх күүстээх санаатын киһи сөҕөр, ийэ эрэйдээх сүрэҕэ төһөлөөх хаанынан ытаабыта буолуой!

Өскөтүн абаҕаларым сэ­­рииттэн тыыннаах эргиллибиттэрэ буоллар, ыал буолан, ­дьиэ-уот тэринэн, оҕо уруу буолан, тэнийэн-ууһаан, төһөлөөх халыҥ аймах буолуо этибитий… Амырыын сэрии барытын имири сотон аастаҕа…

УМНУБАППЫТ, КЭРИЭСТИИБИТ, КИЭН ТУТТАБЫТ

Быйыл — Улуу Кыайыы 75 сыла. Ааспыт сэрии алдьарха­йын, ама, ким умнуой! Дойдубар бу алдьархайдаах сэриигэ анаан өйдөбүнньүктэр турбуттара. Өлүөхүмэ оройуонун Дьаархан дэриэбинэтигэр (билигин бу дэриэбинэ суох, эстибитэ) абаҕаларым, биир дойдулаахтарым сэриигэ аттаммыт сирдэригэр көстүүлээх, сахалыы суруктаах Кыайыы сэргэтэ өйдөбүнньүгү дьэндэппиппит. Маны барытын Дьаархан уола, Константин Николаевич Павлов (ыарахан ыарыыттан биһиги кэккэбититтэн өлөн туораабыта) сүүрэн-көтөн, салайан, Дьаархантан төрүттээхтэри түмэн, көмөлөөн тутуллан турар. Дьаархантан төрүттээх дьон мустан ол сиргэ Улуу Кыайыы үбүлүөйүгэр ыһыах ыһар үгэстээхтэр. Сэриилэспит, сэрииттэн эргиллибэтэх дьоннорун санаан-ахтан ааһаллар.

Билигин уоттаах сэрии тыыннаах бэтэрээнэ да суох буолла, тарбахха баттанар бэтэрээннэр огдооболоро, тыыл бэтэрээннэрэ уонна оонньоммотох оҕо саастаах сэрии кэмин оҕолоро-кырдьаҕастар хаалаахтаатылар. Быйыл сайын эмиэ Кыайыы ыһыаҕын оҥорор буолбуттар, ол олус үчүгэй, үөрүүлээх. Биир дойдулаахтарбын бука барыларын Улуу Кыайыы 75 сылын үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиибин. Доруобуйаны, дьолу-саргыны, ситиһиилэри баҕарабын. Оҕолорбут, сиэннэрбит тустарыгар хаһан да сэрии буолбатын, өрүү күөх халлаан турдун. Эһиги таскытыгар суох дьону умнумаҥ, санаан-ахтан ааһыҥ, түмсүүлээх буолуҥ.

Сэрииттэн эргиллибэтэх абаҕаларым сырдык кэриэстэригэр анаан суруйбут хоһооммун эһиэхэ, биир дойдулаахтарбар, уунабын.

Сүрэх кыланыыта сүппэт
Үгүс да сыл аастар,
Уоттаах сэрии
Аана суох алдьархайын,
Ама, ким умнуой?!
Син-биир үйэлэр тухары
Ой дуораана буолан,
Охсулла туруоҕа!
Эдэркээн бэйэлээх эрэттэр
Олохторун ситэ олорботох,
Кэргэн диэни билбэтэх
Кэрэгэй олохтон абарыылара
Син-биир үйэлэр тухары
Ой дуораана буолан,
Охсулла туруоҕа!
Ааттарын ааттатар
Ыччаттара суоҕуттан,
Сиртэн симэлийбит
Аба-сата кыланыылара
Син-биир үйэлэр тухары
Ой дуораана буолан,
Охсулла туруоҕа!
Үлүгэрдээх сэриигэ
Түөрт турбут уолуттан
Ытыһын соттоохтообут ийэ
Сүрэҕэ хаанынан ытаабыта
Син-биир үйэлэр тухары
Ой дуораана буолан,
Охсулла туруоҕа!
Хас дьиэни хаарыйбатаҕай
Хабараан сэрии алдьархайа,
Хас таптыыр сүрэҕи
таарыйбатаҕай
Хараҕын уутунан сууннаран…

Валентина СУРГУТСКАЯ,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0