Саха Өрөспүүбүлүкэтин сибээс уонна информационнай технология эйгэтигэр П.И.Дудкин аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ 2017 сыллааҕы лауреатын аата билиннэ. Кини – почта сибээһин бэтэрээнэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Үлэ Кыһыл Знамятын уордьанын кавалера Афанасий Степанович Архипов.
Былыр почтаны нэдиэлэҕэ үстэ тиэрдэллэрэ
Афанасий Архипов 17 саастааҕар төрөөбүт-үөскээбит Үөһээ Бүлүүтүн Сургуулугуттан тэлэһийэн, Бүлүү куоракка кэлэн, оройуоннааҕы сибээс хонтуоратын почтаны тиэрдиини тэрийэр салаатыгар үлэлии киирбитэ. Туох барыта төрүөттээх-төрүттээх: ол кэмҥэ кини биир дойдулааҕа, аҕа табаарыһа Нуой уола Егор Николаевич Гаврильев бу тэрилтэҕэ үлэлии олороро, кини сүбэтинэн, көмөтүнэн соргулаах үлэтин уһун суола саҕаламмыта.
— Дойдубут сэрии иэдээниттэн саҥардыы босхолонон, урусхалламмыт хаһаайыстыбаны чөлүгэр түһэрэ сатыыр кэмэ буолан, олорорго-үлэлииргэ кыһалҕа элбэх этэ эрээри, ким даҕаны үҥсэргээбэтэ, бары тустаах үлэбитин эҥкилэ суох толорор туһугар күннэри-түүннэри мөхсөрбүт, — диэн кэпсиир Афанасий Степанович. – Оччолорго Иркутскай-Дьокуускай почта трагынан үстүү көс буола-буола дьаамнар бааллара. Онно тохтуу түһэн, чэйдиигин, көлөҕүн уларытаҕын. Аты, табаны көлүнэрбит. Горнайдар табалаах буолааччылар. Почтаны үс сыарҕалаах акка, оттон таба көлөҕө иккилии табанан 4-5 наартаҕа ыгыччы тиэйээччибит. Таһаҕастаах көлөлөрү сэтиилэнэн, дьаамсык муоһалыыр. Мин почтаны чөл-бүтүн тиэрдиигэ тус эппиэттээх киһи быһыытынан, тиһэх сыарҕаҕа олорон-сытан арыаллыыбын. Почта Дьокуускайтан Бэрдьигэстээххэ биир хонугунан, онтон Бүлүүгэ үс күнүнэн тиэрдиллэрэ. Бүлүүгэ тиксибит почтаны биһиги Ньурбаҕа, Сунтаарга тиэрдэрбит. Оттон Үөһээ Бүлүүгэ тиийбит почтаны Өлөөнүнэн инньэ Анаабырга тиийэ утаараллара…
Афанасий Степанович «ити курдук, почта нэдиэлэҕэ утуу-субуу үстэ саамыланан айанныыра» диэн кэпсээнин истэ олороммун, аныгы «сайдыылаах» дэнэр үйэбитигэр почта Бүлүү умнаһыгар нэдиэлэҕэ биирдэ-иккитэ, хотугу улуустарга уонна уһук нэһилиэктэргэ ый баһыгар-атаҕар тиэрдиллэриттэн харааста, абаккара санаатым. Сэбиэскэй былаас саҕана «Правда», «Социалистическая Якутия», «Кыым» хаһыаттары ааҕааччыга икки-үс хонугунан булгу тиэрдэргэ үөһэттэн ыйыы баара. Оттон билиҥҥи салалта уонна былаас баартыйата бу боппуруоска дьайар кыахтара суоҕа кыһыылаах. «Билигин кэмэ оннук буоллаҕа», – диэн судургутук быһаарар ытык кырдьаҕас.
Хонооһой үлэҕэ хоту эриллибитэ
Сытыы-хотуу, толоругас эдэр уолу эһиилигэр оччоттон баччаҕа диэри уустук суоллаах-иистээх уһук нэһилиэктэри — Тылгыныны, үс Күүлэти хабан хааччыйар Үгүлээттээҕи сибээс отделениетын сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Афанасий Архипов Дьокуускайдааҕы сибээс техникумун үөрэнэн бүтэрээтин кытта аны бириискэ, хаайыы дойдутунан биллэр-сураҕырар Өймөкөөҥҥө оройуоннааҕы сибээс хонтуоратын начаалынньыгын солбуйааччынан ананан, сулууспаҕа ыҥырыллыар диэри үлэлээбитэ. Ол саҕана Муомаҕа аэропорт тутулла илигэ, онон ити хоту оройуоҥҥа почтаны алларанан эмиэ кинилэр тиэрдэллэрэ. «Биэнсийэ харчыта биһигинэн ааһара. Босхоҕо суудайааччылар бааллара буолуо гынан баран, биһиэхэ бэстилиэт көрүллэрэ, онтон чаҕыйар буолуохтаахтар…» — диир Афанасий Степанович.
А.С.Архипов аармыйаттан эргиллэн кэлэн баран, Верхоянскай оройуонугар Эһэ Хайатааҕы сибээс отделениетын, онтон Орто Халыма оройуонунааҕы сибээс хонтуоратын начаалынньыгынан ананан, уонтан тахса сыл үлэлээбитэ. Оччолорго почта, бэчээти тарҕатыы, телеграф, төлөпүөн, араадьыйа, фельдъегерскэй сибээс, кэлин соҕус тэлэбиидэнньэ бары биир тиһиккэ киирэн салаллаллара. Онон үлэ — үтүмэнэ, түбүк — үгүһэ.
Дьокуускай почтамын 22 сыл салайбыта
Хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар хатарыллыбыт, уустук үлэҕэ эриллэн баай үөрүйэхтэммит А.Архиповы 1969 с. Нам оройуонунааҕы сибээс узелын салайааччытынан уон сыл үлэлэтэн баран, аны Дьокуускай куорат Главпочтамыгар начаалынньыгынан туруорбуттара. Афанасий Степанович манна даҕаны эҥкилэ суох үлэлээн, рекорд олохтообута: Дьокуускай почтата 1886 с. тэриллиэҕиттэн сүүрбэччэ киһи биэстии-уончалыы сыл үлэлээн ааспыт буоллахтарына, кини 22 сыл устата салайбыта – история суураллыбат чахчыта.
Афанасий Степанович ханна үлэлээбит сирин ахсын бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыта, олохтоох дьон-сэргэ махталын, ытыктабылын ылбыта. Элбэх тутууну ыыттарбыта, кини салайар тэрилтэтэ соцкуоталаһыыга наар кыайыылааҕынан тахсара. Бэйэтэ тустаах үлэтин таһынан оройуон, киин куорат дьокутаатынан талыллан, «уопсастыбаннай» дэнэр босхо сүгэһэрдээх буолара. Кини Дьокуускайдааҕы почтамы салайбыт кэрдиис кэмин оройо социализм тутула үрэллэр 90-с сылларыгар түбэспитэ. Муударай, сатабыллаах салайааччы хаһаайыннааһын укулаата төрдүттэн уларытыллыбытын аахсыбакка, тэрилтэтин чөл тутан хаалбытын таһынан, Дьокуускай биир бастыҥ үлэлээх тэрилтэлэрин кэккэтигэр бигэтик таһаарбыта, хамнас букатын «хамнаабат» буолбут кэмигэр үлэ төлөбүрүн ый ахсын иккилиитэ биэрэри ситиспитэ. Салалтаттан уурайан баран даҕаны, Сибээс историятын мусуойун олохтоон-тэрийсэн, илиитин араарбакка уһуннук үлэлээбитэ.
А.С.Архипов биир идэҕэ 60-ча сыллаах таһаарыылаах үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта. Орто Халыма оройуонунааҕы уонна Дьокуускай куораттааҕы Бочуот кинигэлэригэр кини аатын көмүс буукубаларынан суруйан киллэрбиттэрэ. Тыыл, үлэ бэтэрээнэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «Сахателеком» электросибээһин бэтэрээнэ, Россия сибээһин маастара, «Гражданскай килбиэн» бэлиэлээх Сургуулук нэһилиэгин ытык киһитэ быйыл кыһын 85 сааһын сүһүөҕүн үрдүгэр сүүрэ сылдьан көрүстэ.
Ыстааллыы хатарыылаах Ыстапаанабыс
Афанасий Архипов былыргы ыстааллыы хатарыылаах каадыр буолан, уопсастыбаннай сүгэһэртэн хаһан даҕаны туора турбат. Дьокуускай куораттааҕы сибээс бэтэрээннэрин сүбэтин бэрэссэдээтэлэ, Дьокуускай Киин уокуругун бэтэрээннэрин сүбэтин чилиэнэ уонна «Оһуохай» түмсүү үлэтигэр көхтөөхтүк кыттар. Киин куоракка олорор, үлэлиир биир дойдулаахтарын «Сургуулук» түмсүүтүн уһун сылларга салайан баран, билигин сүбэһитинэн сылдьар.
А.С.Архипов соргулаах булчут, бөҕө оҥоһуулаах ыһыы-киил киһи буоларын маннык биир түгэнинэн бигэргэтиэхпин баҕарабын. Былыргы саха оҕото борбуйун кыаннар эрэ кыра булка сааланара. Афанасий уончалааҕар тэҥ саастыылаах аймаҕа уол сааны алҕаска эһэн, саннын хаптаҕайын, бүлгүнүн бүтүннүү тоҕу ыттаран өлөр аатыгар баран сыттаҕына, аҕата Ыстапаан хаанын тохтотон, ыраастаан, доруобунньугун барытын ылҕаан, быһата, дьиэ усулуобуйатыгар эпэрээссийэлээн, уолун быыһаабыта.
Степан Николаевиһы оччотооҕу туох баар тиэхиньикэни-тэрили абырахтаан-оҥорон, чөлүгэр түһэрэр, бэтэринээр идэлээх дэлэйэ илигинэ холкуос, ыал сүөһүтүн-сылгытын бүтүннүү эмтиир, өрүһүйэр айылҕаттан мындыр, абыраллаах киһи этэ диэн кырдьаҕастар кэпсэтэллэрин элбэхтик истэн улааппытым. Дойдутугар «Почта Оппуонньатынан», кэлин «Почта Хонооһойунан» биллэр Афанасий Степанович Архипов төрүт дьон төрүөҕэ, ытык ыал ыччата буоларын бигэргэтэн, оҕолорун-сиэннэрин үөрэхтээх, үлэһит дьон оҥортоон, атахтарыгар туруорда.
Тумус туттар убайбытын почта сибээһэ сайдыытыгар өр сыллаах, бэриниилээх үлэҥ сөптөөхтүк сыаналанан, улахан бириэмийэ лауреатын аатын ылбыккынан истиҥник эҕэрдэлиибит итиэннэ бу курдук чэгиэн-чэбдик сылдьан, биир дойдулаахтаргар холобур, суолдьут сулус буола тур диэн алгыыбыт!
Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru