Улуу кыайыы 75 сылын көрсө “Мин биисинэһим” киин “Аҕа дойду Улуу сэриитэ таарыйбатах ыала диэн суох”диэн кэпсээннэри саҕалыыр. Саха сирин урбаанньыттара бэтэрээннэр хорсун сырыыларын туһунан кэпсииллэр.
edersaas.ru
Орто дойдуга тапталынан
Хаҥалас улууһугар “Орто дойду” туристическай комплекс уонна Дьокуускайга “Орто дойду” гостиницаны бас билэр урбаанньыттар Петр уонна Марианна Андреевтар аҕаларын уонна эһээлэрин туһунан кэпсээтилэр.
Петр Николаевич аҕата – Андреев Николай Дмитриевич 1911 сыллаахха Арҕаа Хаҥалас улууһугар 2-с Өктөм нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Сэрии иннинэ холкуоска биригэдьиирдээбитэ. Сэрии бастакы икки сылыгар кини тыылга үлэлээбитэ, онтон 1943 сыллаахха 32 сааһыгар Забайкальскай фроҥҥа ыҥырбыттара. Фроҥҥа сылгыны иитиини билэрэ көмөлөспүтэ. 1945 сыллаахха иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр сэбиэскэй-монгольскай сэриилэргэ ат-механическай бөлөҕүн бэлэмнээһиҥҥэ кыттыбыта. Аҕа дойдутун иннигэр үтүөтүн иһин “Германияны кыайыы иһин”, “Японияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх.
Төрөөбүт дойдутугар 1946 сыллаахха эрэ эргиллибитэ, холкуоһугар биригэдьиирдээбитэ. “Дьиэ кэргэммитигэр сэттэ оҕо этибит. Уон саастаахпар дьонум өлөн, улахан убайым дьиэ кэргэнигэр иитиллибитим. Хаҥалас улууһа төрөөбүт дойдум буоларынан, аҕабыт курдук улууспут туһугар үлэлиибит. Аҕабынан киэн туттабын!”, — диэн Петр Николаевич истиҥник ахтар.
Билиэҥҥэ түбэһии
Марианна Матвеевна эһээтэ – Меняков Ефим Егорович Өлүөхүмэ оройуонун Балаҕаннаах сэлиэнньэтигэр 1915 сыл атырдьах ыйын 16 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. 1992 сыллаахха 77 сааһыгар бу Орто дойдуттан туораабыта.
Аҕа дойдутун иннигэр үтүөтүн иһин 1985 сыллаахха кулун тутар 11 күнүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитин 2 истиэпэннээх уордьанынан, биэс мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Ефим Егоровиһы биир дойдулаахтара бүгүрү үлэһит киһи быһыытынан билэллэр. Уруккута Чкалов сопхуос ыстахаанабыһа буолан, сэрии кэнниттэн холкуоска үлэлээбитэ. Производство бастыҥа буолбута. 1959 сыллаахха олохтоох сэбиэт дьокутаатынан талыллыбыта. 70 сааһын ааһан баран Улахан арыыга “Орленок” лааҕырга настаабынньыктаабыта. Оҕолору от үлэтигэр үөрэппитэ. Бастыҥ үлэтин иһин Москваҕа НХСБ барар путевканан наҕараадаламмыта.
Кини ити курдук, 1989 сыллаахха диэри настаабынньыктаабыта. Ол кэнниттэн дьиэ кэргэнигэр бэйэтин хаһаайыстыбатыгар үлэлээбитэ, сиэннэрин үлэҕэ уһуйбута. Биир дойдулаахтара кинини кавалериһынан ааттыыллара. Сэрии кэнниттэн алта оҕоломмута.
Марианна Матвеевна кэпсииринэн, эһээтэ сэриигэ 1941 сыллаахха ыҥырыллыбыт. 1942 сыллаахха диэри Мальтаҕа байыаннай дьыалаҕа үөрэммит. Онтон минометчик быһыытынан Харьковтааҕы фроҥҥа утаарыллыбыт. Сиһигэр эчэйиини ылан, госпитальга сыппыт, онтон 1942 сыл ыам ыйыгар бэйэтин чааһыгар төннүбүт.
Харьков куораты босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Прохоровка дэриэбинэ таһыгар уоттаах кыргыһыыга тыыннаах хаалбыт 20 саллааты өстөөх пехотата төгүрүйбүтэ. Ити курдук билиэҥҥэ түбэспитэ.
“Бэҕэһээ курдук өйдүүбүн, үрэх дьон хааныттан кып-кыһыл буолбутун. Билиэннэйдэри хантан эрэ үүрэн аҕалбыттара уонна барыбытын сатыы илдьибиттэрэ. Полтаваҕа диэри биэс күн хаампыппыт. Аһаппат, уу иһэрдибэт этилэр. Чалбах уутун иһэрбит. Холуодьаска сүүрбүт киһини ньиэмэстэр ытан иһэллэрэ. Полтаваҕа билиэҥҥэ түбэспит дьону хас да ый туппуттара. Куотаары гыннахтарына, ыты ыыталлара. Хоргуйан хас түүн аайы 20-30 киһи өлөрө. Биһиги кинилэри бэйэбит уопсай дьаамаҕа быраҕарбыт. 1943 сыллаахха Германия нөҥүө Францияҕа илдьибиттэрэ. Онно сэллигинэн ыалдьаммын, ньиэмэстэр сиргэнэн чугаһаабат этилэр. Биирдэ таһаҕас сүөкээһиҥҥэ сылдьыбыт уолаттар мүөт аҕалан биэрбиттэрэ. Ити мүөтү сиэри гыммыппытыгар хас биирдиибитин 25-тэ таһыйбыттара.
1945 сыллаахха 500 киһи буолбуппут. Буомбалааһын кэмигэр хатыылаах бороболуоха быстан, биһиги шоссеҕа сыыллыбыпыт. Мин ыалдьар уонна дьүдьэх буолан, доҕотторбуттан хаалан хаалбытым. Итинник сыттахпына, икки саллаат миигин таһаҕас тиэйэр массыынаҕа тиэйбиттэрэ. Ис эрэ таҥастаах киһи Францияттан Польшаҕа тиийэн хаалбытым. Бу дьон американецтар эбит этэ. Кинилэр миигин Польшаҕа госпитальга туттарбыттара. Миигин үс ыйынан атахпар туруорбуттара. Быраастар киирэргэр 37 киилэ эрэ этиҥ диэн үтүөрбүппэр соһуйбуттара”, — диэн эһээтэ кэпсиирин Марианна Матвеевна ахтар.
Фронт уонна билиэн ыарахан олоҕун кэнниттэн Ефим Егорович төрөөбүт Өлүөхүмэтигэр 1946 сыл тохсунньутугар төннүбүтэ. Марианна Матвеевна эһээтин үчүгэйдик өйдүүр уонна кининэн киэн туттар. Сэрииттэн эргиллибит саллаат эйэлээх олоҕу салҕаабыта.
Бэлэмнээтэ кылгатан Женни СТРЮКОВА, “Саха сирэ” хаһыат
Хаартыска: саайтан