Быйыл кыһын Нерюнгрига командировкаҕа бара сырыттахпына, мэдиссиинэ кэллиэһин үлэһиттэрэ: “Биһиги кыһабытыгар саастаах дьон эмиэ үөрэнэллэр. Аҕыйах сыллааҕыта 60 саастаах үтүө киһи Прасковья Алексеева бүтэрбитэ”, — диэн бэрт интэриэһинэйи кэпсээбиттэрэ. Онон саас Өлүөхүмэҕэ командировкам кэмигэр көрсөн кэпсэтэргэ санаммытым.
Мэдиссиинэҕэ кыратыттан талаһара
Прасковья Петровна оҕо сааһа Өлүөхүмэ улууһун Куду Күөл сэлиэнньэтигэр ааспыта. Токко оскуолатын бүтэрэн баран СГУ устуоруйаҕа салаатыгар биир миэстэҕэ 11 киһи буолан куонкурустаспыта даҕаны, кыайан киирбэтэҕэ. Инньэ гынан, дьүөгэтин кытта Ньурбаҕа барсан, ынах көрүүтүгэр үлэлиир. Эһиилигэр Арассыыйа каартатын ылан, сөмүйэлэрэ ханна баттаабытынан үөрэххэ туттарса барарга сананаллар. Прасковьяҕа Хабаровскай куорат түбэһэр. Кыра суумкатын сыыһын хомунаат, баран Хабаровскайдааҕы педагогическай институкка киирэр. “Институттан уулусса нөҥүө, арыый тэйиччи мэдиссиинискэй институт турара. Мин онно үөрэниэхпин олус баҕарарым. Институппут байыаннай хаапыдыралаах, үс сыл мэдиссиинэни үөрэтэр эрэ буолан тутуллан үөрэхпин бүтэрбитим, англия тылын уонна устуоруйа учууталын идэтин баһылаабытым.
Дипломнай үлэбин эмиэ бэрт интэриэһинэйдик суруйбутум. Бибилэтиэкэҕэ бэлэмнэнэрбэр биир чөмөх — үөрэх кинигэтэ, иккис чөмөх — мэдиссиинэҕэ аналлаах литэрэтиирэ. Сынньана таарыйа мэдиссиинэҕэ сыһыаннааҕы арыйан ааҕабын, бэлиэтэнэбин. “Мэдиссиинэбэр” бириэмэ биллибэккэ түөртүү эҥин чаас ааһан хаалбыт буолар. Онтон “чэ, үлэлиэххэ” диэн үөрэхпэр төннөбүн”, — диэн кэпсээнин саҕалыыр.
Ити курдук, Прасковья Петровна олоҕун үгүс сылын оҕону, ыччаты үөрэтиигэ аныыр. Салгыы Өлүөхүмэ улууһун Киндигир национальнай нэһилиэгэр баһылыгынан үлэлиир.
17 саастаах оҕо дьахтары төрөтөр
Мэдиссиинэҕэ сыһыаннаах, баҕалаах кыыс өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан укуол туруорара. Сэттэ-аҕыс оҕонньор, эмээхсин уочаракка турар буолара үһү.
Оскуоланы бүтэрбит сылыгар, дэриэбинэлэригэр киниттэн икки сыл аҕа, ахсыс кылаас кэнниттэн үөрэнэн мэдиссиинэ училищетын бүтэрбит биэлсэр кыыс кэлбит. Эдэркээн Прасковья мэдиссиинэҕэ курдаттыы таттарар буолан, балыыһаттан арахпат. Медигинэн үлэлии кэлбит киһиэхэ өрүү сирдьитинэн көмөҕө тылланара, түүнү-күнүһү аахсыбакка батыһара, иллэҥ кэмин барытын балыыһаҕа атаарара, судургу укуоллары туруорара, онно баар мэдиссиинэ кинигэлэрин барытын аахпыта, билиитин хаҥаппыта.
Биир түгэни күн бэҕэһээ курдук ахтар. Ол маннык этэ. Түүн 2 чаас саҕана санитардара кэлэн, дьахтар төрөөн эрэр, “эн тылгын-өскүн истиэҕэ, ылыныаҕа” диэн ыҥыран илдьэ барар. Бу иннинэ Прасковья икки төгүллээн киэҥ билиилээх медик хайдах төрөтөрүн илэ көрбүт, көмөлөспүт уопуттаах. Теориятын кинигэттэн ааҕан биэс тарбах курдук билэр. Дьолго, иккиһин төрүүр эбит, онон тугун-ханныгын билэр. Ити курдук, 17-лээх эрэ кыыс бэйэтэ төрөтөр. Үөрэҕин саҥа бүтэрбит биэлсэр кыыс уолуйан, долгуйан киниэхэ илии-атах буолар. Үс хонон баран бөртөлүөтүнэн медиктэр кэлэн быыһаммыт дьахтары, оҕону көрөллөр. “Оҕо киинэ сөпкө бааллыбыт, бүгүн-сарсын түһүүһү” дииллэр. Киинэ ол киэһэ түһэр. Бастакы сүрэхтэниитэ ити курдук остуоруйалаах. Оттон Прасковья Петровна орто дойдуга кэлэригэр көмөлөспүт кырачаан киһитэ билигин бэйэтэ бүтүн ыал эһээтэ буолан дойдутугар олорор.
Оҕо сааһын ыратын толорон
Өссө эдэригэр, институт кэнниттэн тута Дьокуускайга мэдиссиинискэйгэ туттарсыан баҕалаах этэ да, олоҕун аргыһа: “Дипломнааххын, үлэлээххин, оҕолоохпут”, — диэн ыыппат. Ити кэпсэтии сыыйа умнуллар.
Онтон хойут, сыл аҥаарын курдук бочуоттаах сынньалаҥҥа олорон баран, үйэтин тухары үлэ үөһүгэр сылдьыбыт киһи уһуннук олорорум табыллыа суох, иллэҥсийбиччэ ыра санаабын толорон, мэдиссиинискэйгэ үөрэниэххэ диэн толкуйга кэлэр. Олоҕун аргыһыгар Максим Борисовичка: “Ол аайы ытыыр оҕо суох, кыра сиэн суох. Саатар биэлсэр идэтин бүтэриим. Бу боппуруоска уонна төннүбэппит”, — диэн мас-таас курдук этэр.
— Дьокуускайга киириэхпин баҕарбытым эрээри, хойутаан хаалбытым. Нерюнгритааҕы мэдиссиинэ кэллиэһигэр төлөпүөннээбиппэр, бэрт истиҥ куолаһынан “Прасковья Петровна, мы вас ждем” диэбиттэрэ”, — диэн иһирэхтик ахтар.
Бэрт түргэнник хомунан, 56 сааһыгар үөрэх туттарса диэн Саха сирин соҕурууҥҥу куоратыгар – Нерюнгрига аттанар. Дьиэтиттэн-уотуттан тэйэн, күнүскүгэ киирэн хаалар. Саамай үчүгэйэ диэн, ыксаллаах түгэҥҥэ ыарыһахха ирдэнэрин курдук бастакы көмөнү оҥорорго үөрэммитим, эргиччи туһалаах үөрэх диэн этэр. Тымырга даҕаны укуол туруоруохпун, уталыппакка бастакы көмөнү оҥоруохпун сөп диир. Билигин олоҕун аргыһа: “Кэтэх быраастаах эмиэ даҕаны үчүгэй эбит”, — диэн билинэр, үөрдэр.
50 саас кэнниттэн устудьуон олоҕо
“Прасковья Петровна, 50 саас кэнниттэн устудьуоннуур хайдаҕый?”, — диэн ыйыппыппар, туох даҕаны куһаҕана суоҕун этэр уонна биирдиилээн туох үчүгэйдээҕин ааттаталыыр. “Бастатан туран, дьиэ үлэтиттэн сынньанаҕын. Иккиһинэн, сыана туһугар буолбакка, бу миэхэ наада, туһалаах диэн чахчы билии туһугар үөрэнэҕин. Үсүһүнэн, сааһырар кэмҥэ мэйии күүскэ үлэлиир”, — диэн этэр.
Прасковья Петровна үөрэнэр кэмигэр туспа кыбартыыра түүлэһэн олорбут. Күнүс 4 чааска эҥин үөрэнэн бүтэн баран, салгыы бэйэтэ хасыһан ааҕар, иллэҥ кэмигэр бассейҥҥа сылдьар эбит. “Физкултуураҕа саастаах эҥин диэбэттэрэ, атыттары кытта тэбис-тэҥҥэ дьарыктанарым”, — диир.
Нерюнгрилар Прасковья Петровнаны бииргэ үөрэнэр оҕолоругар ийэлии сыһыанын уонна минньигэс бэрэскитин ахталлар. Ол курдук, сорох төрөппүттэр кыргыттарбытын көрө-истэ сырыттын диэн кини илиитигэр туттарбыттар, бүтэһик сылларыгар бииргэ олордубуттар. Кыргыттары аһатан-сиэтэн, ийэлии бэрийэн, төрөппүттэр күн бүгүҥҥэ диэри махтаналлар.
Ити курдук, оҕо сааһын ыра санаатын толорон, 4 сыл үөрэнэн, медик дипломун тутар дьолун билэр. “Биир-икки дьиссипилиинэни өрө тардарыҥ буоллар, кыһыл дипломҥа барыах эбиккин”, — диэн преподавателлэр сүбэлээн көрөллөр да, “билигин кэлэн тугун кыһыл дипломай, миэхэ сыаната буолбакка, билиитэ” диэн икки “түөрдүн” көннөрө сорумматах.
Дипломунан үлэ
Фельдшер дипломун туппутунан, дуогабардаспытын быһыытынан дойдутугар Өлүөхүмэҕэ тиийэн, Улахан Муҥкуга биэлсэрдиир. Түүнү-күнүһү, ыты-куһу, хаары-ардаҕы аахсыбакка үлэлиир. Ылбыт дипломунан эрэ буолбакка, билиитэ тиийэринэн, нэһилиэнньэҕэ сүбэлиир-амалыыр, быһаарар. Барытын ирдэбилинэн толорор. Саастаах киһиэхэ сөбө суох үлэ эбит диэн, Өлүөхүмэ куоракка ыҥырбыттарыгар, поликлиникаҕа үлэлии киирэр. Билигин быстах кэмҥэ дьиэтигэр олорор.
50+ саастаахтарга бөлөх
Ол да буоллар, быар куустан олорбот. Өскөтүн, олоҕун оҕону, ыччаты үөрэтиигэ, иитиигэ анаабыт эбит буоллаҕына, билигин үөрэнээччилэрин сааһа үрдээбит. Ол курдук, 50-тан үөһээ саастаахтарга анаан-минээн бөлөх тэрийбит. Мэдиссиинэ кэллиэһигэр ылбыт билиитин туһанан, ыалдьыбыт дьоҥҥо бастакы көмөнү хайдах оҥорору кэпсиир. Сүһүөх ыарыыта, инсульт, варикоз туохтан буоларын, ханнык хамсаныылары оҥорор туһалааҕын, хаан баттааһыныгар тугу дьаһанары сүбэлиир, быһаарар. Кэмиттэн-кэмигэр ыстатыйа суруйар.
«Бэҕэһээҥҥи хаартыскам»
Прасковья Петровнаны кытта санаабар чаас аҥаара курдук кэпсэппит этим да, 1,5 чаас биллибэккэ ааһан хаалбыт эбит. Сэһэргэһиибит түмүгэр, “хаартыскаҥ наада этэ” диэбиппэр, өр-өтөр буолбакка, уонча хаартыска тигинээн кэллэ. Биир хаартысканы арыйан баран, көрбүппүн итэҕэйбэтим — 64 саастаах буолбакка, 30-чалаах кыыс гимнастикалыы сылдьар. Өйдөөн көрбүтүм, Прасковья Петровна илэ бэйэтинэн! Итэҕэйбэккэбин: «Бу хаһан түспүт хаартыскаҕыный?” — диэн сэрэнэ былаастаан ыйыппыппар, – бэҕэһээ”, — диэн соһутта.
Доруобай буолуу биэс кистэлэҥэ
Бүгүҥҥү дьоруойбут үгүс сыллаах билиитин-көрүүтүн уонна үөрэҕин түмүгүттэн сиэттэрэн, доруобай буолуу биэс эрэ кистэлэҥэ баарын ыйар.
Бастакытынан, сөптөөх бэйэ аһылыга. Кини, сахаларга ордук бэйэ аһылыга табыгастаах диир.
Иккиһинэн, сөптөөх хамсаныы. “Аныгы кэмҥэ дьон үксэ хамсаммакка олорор. Онтон сиэттэрэн хаан эргиирэ мөлтүүр (застой крови в малом тазу), тоноҕосторо, сүрэхтэрэ ыалдьар, хааннарын баттааһына (давление) кэһиллэр. Дьиҥэр, “давление” диэн ыарыы суох. Бу туох эрэ, ханнык эрэ ыарыы содула буолар. Киһи 60 бырыһыана быччыҥтан турар. Төһөнөн хамсанар, соччонон эт-сиин тыынар”, — диэн быһаарар.
Үсүһүнэн, эти-хааны эрчийии (закаливание). Cайынын сөтүөлүүр, күҥҥэ сылдьар, итии-тымныы ууну куттар ирдэнэр диир.
Төрдүһүнэн, кэпсэтии. Оннооҕор ыт хаһаайынын суохтаан, санаарҕаан өлөн хаалар түгэннэрэ баалларын ырылхайдык холобурдуур.
Бэсиһинэн, психосоматика. Киһи төһөнөн кырыыр-таныйар, үөхсэр, кыыһырар, соччонон бэйэтин ис туругун “быһа сиэтэр” диэн быһаарар. Оттон төһөнөн киһиэхэ үчүгэйи оҥорор, соччонон таһынааҕы аура халыҥыыр, дьон куһаҕан тыла-өһө тиийбэт диэн этэр. Ытыыр-соҥуур, ыарыыны ааҕар, дьонтон итэҕэс, атаҕастаммыт курдук сананар киһиттэн ыарыы арахпат, эрдэ кырдьар диир.
Мэдиссиинэ — инникитин
Инники мэдиссиинэ ыарыыны сэрэтииттэн турар. Ыарыыны эмтиэх кэриэтэ, эрдэттэн сэрэппит ордук. Хас биирдии оҕо ийэтин иhигэр үөскүөҕүттэн, кини доруобай буола улаатарын, үлэhит буоларыгар доруобай, сааhыран кырдьарыгар чэгиэн сылдьарын ситиhэр инниттэн олохтоох дьаһалталар нэһилиэнньэҕэ сырдатар үлэни тэрийэр бырайыактары оҥорон олоххо киллэрэллэрэ ордук туһалаах буолуо диэн этэр.
Мэйии икки полушариетын сайыннарыы
Прасковья Петровна доруобуйаҕа сыһыаннаах үгүс литэрэтиирэни ааҕан, билэн, билигин онтун өссө дириҥэтэн, мэйии үлэтигэр сыһыаннаах көрүүлэри үөрэтэр эбит. Киһи билбэт эйгэтин үөрэтэрэ мэйиигэ дьарык буолар диир. Ол курдук, өрүү уҥа илиилэринэн суруйар, сууйар, туттар дьон хаҥас илиилэрин эмиэ үлэлэтиэхтээхтэрин ыйар. Оччоҕо мэйии икки полушариета тэҥҥэ сайдарын, килиэккэлэрэ “өлбөттөрүн” бэлиэтиир. Тус бэйэтэ бүтүн тэтэрээккэ толору хаҥас илиитинэн кэпсээннэри, хоһооннору суруйбут. Билигин судургутук икки илиитинэн суруйар, теннистиир, туттар буолбут.
“Киһи мэйиитин 10-15 бырыһыанын эрэ туһанар. Онтон атынын сайыннарбакка, үлэлэппэккэ, кыаҕын барытын туһаммакка хаалар. Онон киһи урут сатаабатаҕын оҥорор, үлэлиир, толорор буоллаҕына, мэйиитин тыытыллыбатах “кырыс сирин” күүрдэр. Сыыйа мэйии бу учаастага үлэлээн барар. Эт-сиин эмиэ ити курдук. Киһи хамсамматаҕына, сыыйа мастыйан, кэлин киһиэхэ бэйэтигэр бас бэриммэт буолар”, — диир.
Хаһан даҕаны хойут буолбатах!
Прасковья Петровна, хаһан даҕаны хойут буолбатах диэн толкуйдаах. Нерюнгритааҕы мэдиссиинэ кэллиэһигэр үөрэнэр кэмигэр, түөрт сыл иһигэр хас даҕаны кууруска үөрэммит. Ол курдук, суһал көмө уонна массажист кууруһун ааһан сэртипикээт ылбыт. Аны дуула бухатыыр уол сиэннэрэ улаатан, аныгылыы бүрүчүөскэни эрэйэллэрин сэрэйэн, баттах кырыйааччы кууруһугар сылдьыбыт. Массыына ыытарга үөрэнэн, дойдутугар Өлүөхүмэҕэ “В” категориялаах суоппар докумуоннаах тиийбит.
Уопсайынан, Прасковья Петровна олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыр, аныгылыы көрүүлээх. Бу даҕаны иннинэ билиҥҥи кэмҥэ, күннээҕи олоххо-дьаһахха ирдэнэр, туһалаах хас даҕаны идэни баһылаабыт. Ол курдук, оскуолаҕа үлэлиир кэмигэр психолог идэтигэр үөрэммит, бу идэтинэн үлэлээбит. Нэһилиэк баһылыгынан олорор кэмигэр сокуону, быраабы билии ирдэнэр эбит диэн кэтэхтэн Москватааҕы туризм уонна сервис юридическай университетын бүтэрбит. Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсаат да, “Ини-бии” туристическай баазаларыгар кэлээччилэр анал асчыт идэлээх киһи астыырын ирдиир буолан, асчыт кууруһун баһылаабыт.
«Якутянин года» бириэмийэ
2007 сыллаахха интэриниэт хото киирэрин саҕана, интэриниэтинэн куоластааһын саҥа үөдүйэн эрэрэ. Куду Күөлгэ иккис болдьоҕор талыллан, баһылыгынан үлэлии сылдьар кэмигэр “Якутянин года” бириэмийэ “Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай салайыы” диэн номинациятыгар түһэрбиттэр. Оччолорго РФ Федеральнай Мунньаҕын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев, СӨ вице-бэрэсидьиэнэ Евгения Михайлова, Дьокуускай куорат мэрэ Юрий Заболев, Нам улууһун баһылыга Дмитрий Корякин кыттыбыттар. Бу курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр дьон кэккэлэригэр испииһэккэ бастакынан Прасковья Алексеева киллэриллибитэ кини салайааччы быһыытынан үрдүк, таһаарыылаах үлэтин туоһулуур.
Аныгы олох ирдэбилэ
Кэпсэтиибит быыһыгар кэнэҕэһин ханнык идэлэр олоххо ирдэниэхтэрэй диэн ыйыталаспыппар, икки түгэни бэлиэтээтэ: “Бастакытынан, АйТи технология булгуччулаах. Аныгы кэмҥэ технологията суох үлэ да, үөрэх даҕаны табыллыбат. Оннооҕор теле-мэдиссиинэ хото киирдэ. Хантан баҕарар олорон ыалдьыбыт киһиэхэ көмө оҥорор кыахтаахтар.
Иккиһинэн, аныгы исписэлиис барытын билэр буолуохтаах, сокуоҥҥа быһаарсыахтаах.
Үсүһүнэн, киһиэхэ оробуочай идэ хайаан даҕаны наада. Миигин сыбаарсык идэтигэр үөрэттэллэр, үөрүүнэн ылыныам этэ.
Төрдүһүнэн, ханнык баҕарар эйгэҕэ исписэлиистэн үүнэ-сайда турар, ыччакка, дьоҥҥо тугу эрэ иҥэрэр, билиини биэрэр, туохха барытыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар хаачыстыба ирдэнэр”, — диэн санаатын үллэстэр.
Нерюнгритааҕы мэдиссиинэ кэллиэһигэр үөрэммит сылларын истиҥник ахтар, саныыр. Түгэнинэн туһанан дириэктэргэ Ирина Ивановна Адамоваҕа, кураторыгар Лилия Хусаиновна Бородкинаҕа, бары преподавателлэригэр махталын тиэрдэр.
Кырдьаҕастарга — дыбарыаһы
Прасковья Петровна биир улахан баҕа санаалаах. Ол – кырдьаҕастарга дыбарыас.
— Бүгүҥҥү биэнсийэлээхтэр — кэннилэрэ уһаабыт, иннилэрэ кылгаабыт дьон. Ол да буоллар, бэйэлэрин кэмнэригэр Саха сирин Ил Дарханыттан саҕалаан, нэһилиэк баһылыктарыгар тиийэ күн сирин көрдөрбүт, бүөбэйдээн улаатыннарбыт, ииппит, үөрэппит, эмтээбит-томтообут, эдэр-сэнэх сылдьан өйдөрүн, сатабылларын, доруобуйаларын даҕаны аахсыбакка үлэ кытаанаҕын ааспыт, балачча нолуогу төлөөбүт дьон. Бассейннаах, киэҥ спортивнай саалалаах, кылаастардаах, аудиториялаах, биэлсэр пууннаах, остолобуойдаах, кырдьаҕастарга аналлаах киини тутан биэрэр тоҕо кыаллыбатый. Саастаах дьон бэйэлэрин баҕаларынан, интэриэстэринэн мустан, араас дьарыктарга сылдьыах, доруобуйаларын бөҕөргөтүөх, үйэлэрин уһатыах этилэр. Холобур, үйэлэрин тухары дойду, өрөспүүбүлүкэ туһа диэн ытык иэстэрин толорбут учууталлар, медиктэр, геологтар, шахтердар, тутааччылар, буҕаалтырдар, ыанньыксыттар… Оттоон-мастаан, сүөһү иитэн өрөспүүбүлүкэни этинэн-үүтүнэн хааччыйбыт, араас ыарахан үлэҕэ буспут-хаппыт дьоммут. Оҕолоро улааттылар, үлэттэн босхолонно, иллэҥ бириэмэтин бэйэтигэр аныыр кэмэ кэллэ. Бу саастарыгар тиийбит дьон олоҕо дьиэ түөрт эркининэн муҥурдаммакка, суорҕан-тэллэх киһитэ буолбакка, дьонугар ыар баттык буолбакка, олохторо уһуон баҕарабын, — диэн баҕа санаатын этэр.
Түмүк
Прасковья Петровна курдук Далбар хотуттар кимтэн даҕаны тутуллубакка ыра санааларын олоххо киллэрэллэр. Үйэтин тухары үгүһү аахпыт, билбит, үөрэппит Прасковья Петровна дьон үксэ айылҕаттан доруобай төрүүрүн ыйар. Билиибит-көрүүбүт татым буолан, ыарыы үөскүөн иннинэ эрдэттэн сэрэтэр үлэни ыыппакка, сибикитэ биллээтин кытта туораппакка хаалабыт эбит диэн этэр.
Прасковья Петровна кэпсэтиибитин: “Киһи сааһыран баран “дьиэ бөҕө” буолуо суохтаах”, — диэн түмүктүүр. Ханна даҕаны сырыттар, дьоҥҥо туһалаатарбын диэн санаанан салайтарар, өрүү сырдыкка эрэ талаһар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru